Wednesday, October 31, 2018

मुलँ रूज - उपसंहार

उपसंहार
लोत्रेकने प्रामुख्याने पॅरीसच्या गावकुसाबाहेरील जगाचे चित्रण केले. स्वत:चचच. त्याची स्वतवात तो रममाण होतोुली्त्र या  हेन्रीची चित्रकार बनण्याची इच्छा तो घरच्यांच्या विरोधा:ची अशी खास शैली निर्माण करण्यात तो यशस्वी झाला. आपल्या व्यंगामुळे आपली हेटाळणी होते असे जरी त्याला वाटत असले तरी त्याचा मित्र परिवार खूप मोठा होता. त्याच्या परीचितांमध्ये तो लोकप्रिय होता. त्याची चित्रकार म्हणून प्रस्थापित होतानाची ध़डपड, त्याचे आणि वडिलांचे ताणलेले नाते या पार्श्वभूमीवर त्याचे आणि आईचे परस्परांवरचे अतूट प्रेम यांनी ही कहाणी हृदयस्पर्शी होते.
या कादंबरीतील सगळ्या व्यक्तिरेखा ह्या खऱ्या आहेत. लोत्रेकने स्वत: त्यातील बऱ्याच जणांची पोर्ट्रेट केली आहेत. पीएर ल मूरने थोडे फार लेखकाचे स्वातंत्र्य घेतले असले तरी कादंबरी बऱ्याच प्रमाणात लोत्रेकच्या जीवनाशी प्रामाणिक आहे. या कादंबरीतील बहुतेक व्यक्तिरेखांचा कथानकाच्या ओघात परिचय होत असला तरी लेखकाने काही वेळा वाचकाला ते माहित असावे असे गृहित धरले आहे. पॉल गोगँ, व्हॅन गॉग, देगास, सेझान, जॉर्ज सुरा, हेन्री रुसॉ, ऑस्कर वाईल्ड, प्रिन्स ऑफ वेल्स, ड्रेफ्युज, एमिल झोला सारख्या ऐतिहासिक व्यक्तिंचा परिचय जिज्ञासूंनी इंटरनेटवर करून घेतला तर त्यांच्या आनंदात भर पडेल.
बोहेमियन जीवनशैली आणि अतिरीक्त मद्यपान यामुळे बदनाम झालेल्या लोत्रकेने आपल्या अवघ्या छत्तीस वर्षांच्या आयुष्यात जी प्रचंड निर्मिती निर्मीती केली ती पाहून आपण थक्क होतो. आयुष्य कितीही झोकून दिले तरीही लोत्रेक आपल्या कलेशी सदैव प्रामाणिक राहिला. त्याचं एकूण जीवनावर आणि मुख्य म्हणजे माणसांवर विलक्षण प्रेम होतं आणि ते त्याच्या पेंटींगमध्ये दिसून येतं. त्याने आपल्या सभोवतालच्या व्यक्तींचे चित्रण मोठ्या सहानभूतीने केलं. लोत्रेक आज लक्षात राहतो तो त्याच्या जीवनदृष्टीमुळे.
लोत्रेकच्या काळी पोस्टर, पुस्तकांची मुखपृष्ठे, जाहिराती, वेष्टने वगैरे उपयोजित कलेला कलेच्या जगात फारशी प्रतिष्ठा नव्हती. चित्रकार म्हणून प्रस्थापित होताना त्याने या उपयोजित कलेला कमी लेखलं नाही. एवढंच नव्हे तर लिथोग्राफी सारख्या तंत्राधिष्ठीत कलेत त्याने परीश्रमपूर्वक प्राविण्या मिळवलं आणि आपल्या योगदानाने त्या कलेला अभिजातेचा दर्जा मिळवून दिला. याची आठवण म्हणून फ्रान्सने त्याच्या स्मरणार्थ लोत्रेकच्या शंभराव्या पुण्यतिथी निमीत्त २००१ साली एक कला प्रदर्शन आयोजित केले होते. त्यासाठी त्यांनी जगभरातील ग्राफिक आर्टीस्ट कडून लोत्रेकला श्रद्धांजली म्हणून आपल्या कलाकृती मागवल्या होत्या. त्या कलाकृतींचे प्रदर्शन वर्षभर जगातील वेगवेगळ्या शहरात भरवलं होतं. लोत्रेकच्या पुण्यतिथीच्या वर्षातलं शेवटचं प्रदर्शन नॅशनल गॅलेरी ऑफ मॉडर्न आर्ट, मुंबईत होतं. त्यातील काही पेंटींग देऊन मी आपला निरोप घेतो.
(गेल्या शतकात संगीत, चित्रकला, काव्य या प्रांतात मुशाफिरी करू पाहाणाऱ्यांच्यामध्ये असा समज होता की बोहेमियन जीवनशैली, दारू, हशीश, कोकेन सारखे मादक पदार्थांची नशा यामुळे सृजनशक्ती जागृत होते. स्वत:ला अवाँ गार्द, नव्या मनुचे बिनीचे कलाकार समजणाऱ्या  बऱ्याच प्रतिभावान कलाकारांनी, विशेषत: चित्रकार, कवि, गायक, या व्यसनांच्या आहारी जाऊन आत्मनाश करून घेतला. असा समज असणाऱ्या कलाकारांसाठी रामबाण इलाज.)

Tuesday, October 30, 2018

मुलँ रूज - ८९

पहाटवाऱ्याच्या झुळुकेत त्याचा डोळा लागला. जाग आली तेव्हा दिशा फाकल्या होत्या. आकाशाचा रंग गुलाबी झाला होता. रात्र आपल्याबरोबर चांदणे घेऊन निघून गेली होती. दूरवर कोंबडा आरवल्याचा आवाज ऐकू आला. जोसेफ डोळे चोळत उठला.
‘‘बाँज्यूर जोसेफ, झोप चांगली लागली का?’’ हेन्री त्याच्याकडे बघत म्हणाला.
‘‘सॉरी मस्य. माझा नुकताच डोळा लागला.’’
‘‘तू थकलायस. हे सगळं घरच थकलंय माझ्यामुळे. जरा जवळ ये. मला उठव आणि माझा चष्मा मला दे.’’
जोसेफने जवळ जाऊन हेन्रीला अलगद उठवून बसते केले आणि त्याला चष्मा दिला.
‘‘तू अजून आहे तसाच आहेस. काही बदलला नाहीस. तुला आठवतंय, माझ्या लहानपणी, आमच्या फाँतेन्समधल्या घरी तू मला सकाळी उठवायला यायचास आणि मी झोपेचे सोंग घेऊन पांघरूण घेऊन पडून राहायचो. जरा इकडे बस. मला तुझ्याशी काही बोलायचंय.’’
‘‘डॉक्टरांनी सांगितलंय की जास्त बोलू नका. त्रास होईल तुम्हाला.’’
‘‘काही हरकत नाही. आता फार दिवस उरले नाहीयेत. हे बघ. मी गेल्यावर आईची काळजी घे. सारखा तिच्या जवळ राहा. तिने बोलावले नाही तरी काही तरी निमित्त काढून तिच्या खोलीत जा. तिला पांढरे गुलाब खूप आवडतात. रोज सकाळी तिच्या खोलीत ताजी फुले ठेवायची व्यवस्था कर.’’ बोलण्याच्या श्रमाने त्याला धाप लागली. दम घेण्यासाठी त्याने डोळे मिटले.‘‘जा खाली जाऊन कॉफी वगैरे घेऊन ताजातवाना हो.’’
जोसेफ त्याला सोडून खाली जाण्यास नाखूष होता.
‘‘काही घाबरू नकोस. तुझ्या गैरहजेरीत मी काही मरत नाही.’’
त्या दिवशी हेन्रीला थोडे बरे वाटले. त्याने दोन चमचे खीर घेतली. दुपारी त्याला भेटायला सगळे जुने नोकरचाकर जमा झाले. ॲनेत व ऑगस्टने त्याला अंगाखांद्यावर खेळवले होते. ते आल्बीहून सकाळीच आले होते. संध्याकाळी आई त्याच्या उशाशी काहीतरी विणकाम करीत बसली होती.
‘‘आज दिवस कोणता?’’ त्याने क्षीण आवाजात विचारले.
‘‘रविवार. ८ सप्टेंबर.’’
‘‘ममा, आज माझ्यामुळे तुम्हाला चर्चमध्ये प्रार्थनेला जाता आलं नाही.’’
‘‘काय माँ पेतीत?’’ तो काय बोलतोय ते तिला नीट ऐकू आले नाही.
‘‘डेनिसचं पुढे काय झालं? तिचं लग्न झालं का?’’
‘‘होय. तिचा नवरा नेव्हीमध्ये ऑफिसर आहे. तीन मुलं आहेत त्यांना.’’
‘‘ममा, आमचं थोडं चुकलंच...’’
आईने ओठांवर बोट ठेवले व त्याला पुढे बोलू दिले नाही. त्याने डेनिसच्या आठवणी चाळवण्याचा प्रयत्न केला. पण तिचे केस आईच्या केसांसारखेच ऑबर्न रंगाचे होते यापलीकडे त्याला काही आठवेना. आयुष्याची अखेर दिसू लागल्याने पूर्वस्मृती अंधूक व्हायला लागल्या होत्या.
अर्धवट झोपेत त्याला एक स्वप्न पडले. खेड्यातील बालपण, पॅरीसमधील नवीन शाळा, मॉरीस, आजारपण, उपचारासाठी केलेली भटकंती, ॲतेलीए, रॅचो, मोंमार्त्रमधल्या धोबिणींचे धुणी बडविणे, ल नुव्हेल, मुलँ रूज, मिसीया नातानसोनकडील पार्टी. अशा एकमेकांशी विसंगत दृश्यांची मालिका त्याच्या डोळ्यांसमोरून सरकत होती. मधेच आई शेजारी बसलीय याची जाणीव व्हायची. आपण मेल्यावर आपल्या वापरातल्या वस्तूंचे, कपड्यांचे काय होईल याचा विचित्र विचार त्याच्या डोक्यात तरळून गेला. मोठ्या माणसाचे पण एवढ्या लहान मापाचे कपडे आणि वेताची काठी. आपल्यासारख्याच दुसरा कोणी बुटका मिळाला तरच यांचा उपयोग होईल. आता त्या रंगांच्या ट्यूब पिळून रंग कोण काढणार? ब्रश, पॅलेट, नाईफ, इझल. सर्व काही अडगळीत पडून राहील.
‘‘ममा.’’ त्याने क्षीण आवाजात हाक मारली. ‘‘तुम्हाला माझे ते जपानी चित्रांचे पुस्तक कुठे आहे ते माहीत आहे ना? त्याची नीट काळजी घ्या.’’
‘‘माझ्या सगळ्या पेंटिंगची व्यवस्था मी मॉरीसला बघायला सांगितली आहे.’’
त्याने केलेली तैलरंगातील पेंटींगची संख्याच काही शेकड्यात भरली असती. शिवाय असंख्य ड्रॉइंग्ज, स्केचेस, वॉटर कलर्स, सँग्वाईन्स, लिथोग्राफ्स, चारकोल, पेन आणि इंक. त्याला नावे ठेवणाऱ्या लोकांनी त्याची ही प्रचंड निर्मिती पाहिली असती तर त्यांना हेन्रीला किमानपक्षी लोफर म्हणणे तरी सोडून द्यावे लागले असते.
‘‘ममा-’’ पुन्हा आईने तोंडावर बोट ठेवलेले पाहून तो म्हणाला, ‘‘मला थोडा वेळ बोलू दे. शेवटचंच. मग मी गप्प बसेन. कायमचा...’’
‘‘एक विचारू? तुम्ही तुमच्या लहानपणी अगदी चांगले वागायचात का?’’
तिने हातातील विणकाम बाजूला ठेवले व म्हणाली, ‘‘नेहमी नाही. कधी कधी मीसुद्धा दंगा करायचे. सगळी मुलं करतात तशी. राजे आता झोपा बरं.’’
तेवढ्यात जोसेफने दरवाजावर टकटक केले व आत आला.
‘‘तार. मादाम ल कॉम्तेस.’’ जोसेफने लिफाफा तिच्या हातात दिला.
‘‘काय आहे?’’ हेन्रीने विचारले, ‘‘पपांची तार आहे का?’’
‘‘मॉरीसची. तुम्हाला वाचून दाखवते.’’ तिने खुर्ची बिछान्याजवळ ओढून घेतली व लिफाफा उघडून वाचायला सुरुवात केली.
‘‘तुमच्या पेंटिंगचा कामोंदोकडे असलेला संग्रह सरकारने लुवरसाठी म्हणून विकत घेतलाय. यू आर इन, हेन्री.’’
‘‘द लुवर...’’ घशाशी आलेला आवंढा गिळत तो म्हणाला, ‘‘नक्की लुवर असंच आहे ना तारेत?’’
अचानक अत्यानंदाने तिला रडू आले. तिने खाली वाकून त्याच्या गालाचे, कपाळाचे पटापट मुके घेतले.
‘‘रिरी. मला कळायला हवं होतं. मला तुमची कला, तुमची लायकी शेवटपर्यंत कळलीच नाही. मला इतका आनंद झालाय म्हणून सांगू.’’
‘‘ममा, खरं सांगा? तुम्हाला माझा अभिमान वाटतो का?’’
‘‘होय रिरी. खरंच. मी तुमची आई आहे याचा मला खूप अभिमान वाटतोय.’’
‘‘द लुवरचा मान सॅलूनपेक्षा खूप मोठा आहे ना?’’
‘‘ममा, मी खरं सांगतोय. तुमचा तेव्हा विश्वास बसला नसता. सॅलूनसाठी निवड व्हावी म्हणून इकॅरसवर मी खूप मेहनत घेतली होती, पण हा आजचा मान त्यापेक्षा फार मोठा आहे. नाही का?’’ त्याचा आवाज कापरा होत हळूहळू खोल गेला. घशातून अर्थहीन घरघर ऐकू येऊ लागली. त्याचे ओठ हलत होते.
पहाटेची वेळ झाली तरी काउंट अजून आले नव्हते. जोसेफ खिडकीतून बाहेर नजर लावून उभा होता. आई वाकून त्याच्या कानाजवळ तोंड नेऊन त्याला धीर देत होती.
‘‘रिरी. माँ पेतीत. थोडा धीर धरा.’’
ॲनेतच्या हातात रोझरी होती. तिचा एक मणी तोंडाजवळ नेऊन ती मुसमुसून रडत होती. समोर येऊन उभ्या राहिलेल्या मृत्यूचे स्वरूप हे असे होते. फुप्फुसांच्या स्पंदनातील जोर हळूहळू कमी होत चालला होता. घशातून घरघर असा आवाज येत होता. शरीरातील सर्व शक्ती क्षीण होत चालल्या होत्या. शुद्ध हरपू नये म्हणून मेंदूला तारेवरची कसरत करावी लागत होती. फुप्फुसात हवा शिरली की आकाशात भरारी मारणाऱ्या पतंगासारखे वाटायचे. हवा बाहेर आली की गोता खाल्ल्यासारखी अवस्था व्हायची. पुन्हा हवा पाठीवर भरून घेऊन पतंग वर उडेल याची खात्री नसल्याप्रमाणे. जीवनाचा धागा केव्हाही तुटेल इतका नाजूक झाला होता.
पपा, लवकर या पपा. आणखी एक श्वास मला घेऊ दे. हे मृत्यो, थोडी दया कर माझ्यावर. थोडा वेळ थांब.
श्वास घेण्याची धडपड चालू असताना त्याला कोंबडा आरवलेला ऐकू आला. त्याच्या आयुष्यात आणखी एक दिवस उजाडला होता. सप्टेंबरमधील एक सुरेख दिवस. निरभ्र आकाश, प्रसन्न हवा. त्याच्या आईच्या चेहऱ्यावर वाट पाहण्याचा विलक्षण ताण पडलेला दिसत होता. एवढ्यात बाहेरून आवाज ऐकू आला. फाटक उघडल्याची परिचित किरकीर, मागोमाग घोड्याच्या टापा.
‘‘पपा आले.’’
बोर्दोमार्गे येताना गाडी चुकल्यावर पुढच्या गाडीची वाट न बघता काउंटनी सरळ घोड्यावर मांड ठोकली होती. दिवसरात्र चौखूर दौड करीत ते आले. लोत्रेकांच्या कुळाची बिरुदावली लावणारे ते एक खरेखुरे सरदार होते. त्या अखेरच्या सरदाराने घोडदौडीतील आपले सारे कौशल्य पणाला लावून वेळ गाठली होती. तुलूझ्‌ लोत्रेकांच्या शेवटच्या वंशजाला तो शेवटच्या घटका मोजत असताना भेटण्याची.
खालच्या मजल्यावरूनच काउंटचा भरदार आवाज वर ऐकू आला, ‘‘मला उशीर तर झाला नाही ना?’’
दुसऱ्या क्षणी काउंट खोलीचा दरवाजा धाडकन उघडून आत आले. कपडे चुरगळलेले, बुटांवर चिखलाचा थर, चेहरा धुळाने माखलेला. हातातील चाबूक अजून तसाच. त्या अवतारातही त्यांच्या चेहऱ्यावरील दुःख स्पष्ट दिसत होते. धापा टाकीत हेन्रीच्या कानाजवळ तोंड नेत ते म्हणाले,
‘‘मला माफ कर बेटा.’’ त्यांनी त्याच्या कपाळाचे हळूच चुंबन घेतले आणि त्याच्याकडे डोळे भरून पाहिले. त्यांनी जर त्यांच्या कुरूप खुज्या मुलाला वेळीच समजून घेतले असते, पण हा तरचा प्रश्न झाला. आता त्याला खूप उशीर झाला होता. कदाचित मुलाच्या मृत्यूने काउंट आणि काउंटेस आपले मतभेद विसरून उरले आयुष्य एकमेकांच्या सहवासात घालविण्यास तयार झाले असते. दोघांचेही वय झाले होते आणि या वयात दोघांना एकमेकांच्या सोबतीची गरज होती.
काउंट ताठ उभे राहिले आणि आपल्या पत्नीकडे वळून म्हणाले, ‘‘अेदल. मला तुमचीसुद्धा माफी मागायला हवीय.’’
दोन पावले मागे सरकून त्यांनी तिला डोळ्यांनी खुणावून हेन्रीच्या जवळ जाण्याचा इशारा केला. ‘‘त्यांच्याजवळ जा. त्यांना तुम्ही हव्या आहात.’’
आई त्याच्या जवळ गेली. आता त्याला फक्त आईचा चेहरा दिसत होता. त्याच्या डोक्यावरून हात फिरवीत ती म्हणाली, ‘‘माँ पेतीत, झोपा आता.’’
तिचे गाल अश्रूंनी भिजून चिंब झाले होते. पण तिचा चेहरा मुलाच्या अभिमानाने फुलून आला होता. तिच्या ओठांवर किंचित स्मित होते.
आता उगाच धडपडण्यात काय अर्थ आहे? आईचा चेहरा त्याच्यापासून दूर जातोय असा त्याला भास झाला. उगवत्या सूर्याचे किरण खिडकीतून आत येत होते, पण त्याच्या नजरेसमोर अंधारून येत होते. हा अंधार आतून उगवत होता.
‘‘ममा. अदियू ममा.’’
(वर्देले सिमेटरी मधील हेन्री तुलूझ लोत्रेकची कबर)

मुलँ रूज - ८८

दुसऱ्या मजल्यावरील हेन्रीच्या खोलीतून येणारा उजेड सोडला तर मार्लोम येथील घर अंधारात बुडून गेले होते.
‘‘मला वाटतं आज रात्री त्यांना चांगली झोप लागेल.’’ लोत्रेक कुटुंबीयांचे वृद्ध डॉक्टर हेन्रीची नाडी तपासत म्हणाले. त्यांच्या बाजूला काउंटेस उभ्या होत्या.
‘‘पक्षाघाताचा झटका आल्याने त्यांना यापुढे फारशा वेदना होणार नाहीत. एका परीने झालं ते बऱ्यासाठीच झालं असं म्हणायचं.’’
नाडी तपासून झाल्यावर त्यांनी त्याचा कृश हात अलगद बिछान्यावर ठेवला.
‘‘मादम्वाझेल कॉम्ते. तुम्ही जरा तुमच्या खोलीत जाऊन पडा. मला वाटतं तुम्हाला विश्रांतीची खूप गरज आहे.’’
म्हातारा नोकर जोसेफ खाली दरवाजात त्यांची वाट बघत उभा होता. डॉक्टरांना मॅकिंटॉश घालायला मदत करताना त्याने हेन्रीच्या प्रकृतीची चौकशी केली.
‘‘फारशी सुधारणा म्हणता येणार नाही. या झटक्यातून वाचले हेच मोठे आश्चर्य आहे. पण आता काही फार दिवस उरलेयत असं मला वाटत नाही. काउंट साहेबांची काही बातमी?’’
जोसेफने मान हलवली.
‘‘जेवढ्या लवकर येतील तेवढं बरं.’’ गाडीत चढता चढता वृद्ध डॉक्टर म्हणाले.
काउंटेस हेन्रीकडे टक लावून त्याचे शेवटचे रूप आपल्या स्मृतीत साठवून घेत होत्या. फिकुटलेला चेहेरा, करडे पडलेले केस, विस्कटलेल्या दाढीखाली लपलेले आत गेलेले गाल, डोळ्यांखाली पडलेली काळी वर्तुळे, पांघरुणाबाहेर आलेला कृश हात, हाडांवर ताणून बसवलेल्या एखाद्या रबरी हातमोजासारखी दिसणारी त्वचा. नाकपुड्यातून चाललेला अनियमित, मंद श्वास. सगळी लक्षणे मृत्यू अगदी समीप आल्याचे दाखवीत होती.
हेन्री परत आला होता. आपल्या शेवटच्या दिवसांत हेन्रीने आपल्या भावनाशील स्वभावानुसार आईवरील प्रेम व्यत्त करण्याचा परोपरीने प्रयत्न केला होता. त्याच्या प्रत्येक शब्दातून, हास्यातून, नजरेतून त्याला वाटणारा पश्चाताप व्यत्त होत होता. विझण्यापूर्वी ज्योत जशी मोठी होते तसे हेन्रीचे आईवरील प्रेम अत्यंत उत्कटपणे उफाळून येत होते.
अजून काउंट अल्फान्सो का आले नाहीत? हेन्री फार तर दोन किंवा तीन दिवस काढेल. वडिलांच्या भेटीशिवायच हा देवाघरी जाईल का?
कसा एखाद्या लहान मुलासारखा दिसतोय. तो वरवर निराश झाल्यासारखा वाटतोय पण शेवट जवळ आला तरी आतून त्याचे अंतःकरण एखाद्या लहान मुलासारखे निर्मळ आणि कोमल आहे. बिचारा रिरी. तो प्रेमाचा भुकेला होता. पण दैव असे क्रूर की त्याच्या वाटेला प्रेमाचा ओलावा कधी आलाच नाही. त्याने या जगात कोणाला त्रास दिला असेल तो स्वतःलाच.
हेन्रीने डोळे उघडले तेव्हा उजाडायला खूप अवकाश होता. खिडकीतून दिसणारे जांभळट रंगाचे आकाश रात्र संपत आल्याचे दर्शवीत होते. ताऱ्यांचा प्रकाश मंद झाला होता. पूर्वी अशा वेळेला तो गाडीवानाला सांगायचा, ‘चलो. २१ रू कुलँकूर. वाटेत लागणाऱ्या पहिल्या बिस्ट्रोकडे थोडा थांब.या वेळी गुत्ते बंद व्हायला येत. रस्त्यावरची रात्रीची वर्दळ ओसरलेली असे. सर्वजण घरी परतून झोपायच्या बेतात असत. त्याच वेळी दुसरीकडे दिवसाच्या व्यवहारांना सुरुवात झालेली असे. भाजी विक्रेत्यांच्या ढकलगाड्या लेझ हॉल्सच्या दिशेने खडखड करीत धावू लागलेल्या असत. मारीसुद्धा अशीच एखादी ढकलगाडी ढकलत बाजाराच्या दिशेने चालली असेल. कदाचित अजूनही तिला जाग आली नसेल आणि एखाद्या बाकड्यावर अंगाचे मुटकुळे करून झोपली असेल. कदाचित... कदाचित एव्हाना या जगातून गेलेली असेल. अकरा वर्षांच्या काळात काहीही घडू शकते.
जोसेफला खुर्चीत बसल्या बसल्या झोप लागली होती. या वयात त्याला असे जागायला लागायला नको होते. काउंटेस एक परिचारक ठेवत होती. पण आपले इमान दाखवण्यासाठी त्याने परिचारक ठेवू दिला नाही. जणू काही सर्व आयुष्य लोत्रेकांच्या सेवेत घालवल्यावर त्याच्या इमानदारीवर कोणाला शंका येणार होती. आईच्या अंगात तर कसलेही त्राण राहिले नव्हते. तिचा चेहेराच मूकपणे सगळे काही सांगत होता. एवढे दुःख, शारीरिक व मानसिक थकवा क्वचितच कोणी भोगला असेल.
आपल्या मरणामुळे आपल्या भोवतालच्या सर्व व्यक्तींना त्रास होतोय हीच मरण्यातील सर्वात दुःखद गोष्ट असते. मी माझ्या कृतीमुळे अंथरुणावर खिळून आहे. मी यातून बरा होण्याची कोणतीही शक्यता नाही. तुम्ही माझ्यासाठी घेतलात तेवढा त्रास पुरे आहे. आणखी कोणताही त्रास तुम्ही घेऊ नका, असे सांगूनही फायदा नव्हता. त्यापेक्षा पक्षाघाताच्या पहिल्या झटक्यातच मृत्यू आला असता तर किती बरे झाले असते. तेव्हा नाही तर आज अगदी या क्षणी मरण आले तर किती बरे. बिचारी आई. तीही एकदाची सुटेल. आपल्या लाडक्या लेकाच्या मृत्यूचे दुःख कमी व्हायला थोडा अवधी लागेल. पण मनावरचा ताण तरी ढिला होईल. शिवाय जोसेफला असे अवघडल्या स्थितीत खुर्चीत बसून झोपावे लागणार नाही.
सततच्या प्रतीक्षेमुळे मृत्यूची भीती त्याला वाटत नव्हती. तो शांतपणे पडून वाट बघत होता. देवाशी त्याने समझोता केला. आईला सुखी ठेव. तिने त्याच्यासाठी एवढ्या खस्ता खाल्ल्या, प्रार्थना केल्या होत्या की त्यातून उतराई होणे त्याला शक्य नव्हते. तिचे उर्वरित आयुष्य शांततेत जावो एवढी एकच मागणी त्याने देवाकडे केली.
मृत्यू दिसू लागला की काही गोष्टी नव्याने उमगू लागतात. सत्याच्या ज्ञानापेक्षा आता गरज असते ती शांततेची. बुद्धिवादाने थकून जायला होते. बुद्धीची कास धरल्याने जीवनातील काव्य हरवून बसते. बुद्धीने सगळ्या गोष्टी जाणता येतातच असे नाही. शिवाय ज्या गोष्टी कळतात त्या गोष्टी न कळल्या तरी त्यात बिघडण्यासारखे फारसे काही नसते. आयुष्यातील सर्वच गोष्टींचा निव्वळ बुद्धीच्या निकषांवर खुलासा करण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे पायाच्या चवड्यांवर उभे राहण्यासारखे असते. जेव्हा आपण तरुण असतो, अंगात रग असते तेव्हा ते शक्य असते, पण जेव्हा माणूस गलितगात्र होऊन अंथरुणाला खिळतो तेव्हा विश्वासाच्या बिछान्याची मऊशार ऊब हवीशी वाटू लागते. पैलतीरी जाण्यासाठी मदतीच्या हाताची गरज भासू लागते.
पक्षाघाताचा झटका येण्याच्या दोन दिवस अगोदर हेन्रीने पाद्र्याकडे कबुलीजबाब दिला. रात्रीचे जेवण झाले होते आणि गच्चीवर सर्वजण गप्पा मारीत बसले होते. स्वच्छ चांदणे पडले होते. त्या चंदेरी प्रकाशात पॉपलर वृक्ष चमचमताना दिसत होते. मंद उन्हाळी वारा वाहत होता. कीटकांची किर्रकिर्र चालू होती. हेन्रीने पाद्री ॲबे सुलॉकला हळूच आपल्या बाजूला बोलावून घेतले व आपली सर्व जीवनकहाणी त्याच्यासमोर उघड केली. अर्थात त्याने ती लपवून कधीच ठेवली नव्हती. आयुष्यात आलेल्या स्त्रिया, बिस्ट्रोमधील बेताल मद्यपान, वेश्याघर. गंमत म्हणजे ह्या गोष्टी सांगताना त्यात आपण काही पापकृत्य केल्याची भावना नसल्यामुळे त्या अगदी क्षुल्लक व किरकोळ वाटू लागल्या.

Monday, October 29, 2018

मुलँ रूज - ८७

हेन्री बिस्ट्रोतून बाहेर आला. अंधारून आले होते. पाऊस थांबला होता. उरलेली रात्र कुठे घालवायची त्याचा निर्णय होत नव्हता. एखादी घोडागाडी करावी. गाडीत बसल्यावर काहीतरी सुचेल या विचाराने हेन्री गाडी शोधत पावलोपावली दम घ्यायला थांबत, लडखडत, काठीवर जोर देत पाय उचलत रस्त्याने चालत होता. वाटेत तो पीएर टँग्वीच्या दुकानासमोर नकळत थांबला. त्याने दुकानाकडे पाहिले. नावाच्या पाटीचा रंग केव्हाच उडाला होता. दरवाजा सताड उघडा होता. आत अंधार होता. काउंटरच्या बाजूची कपाटे अजून तशीच होती. फक्त त्यावर भरपूर धूळ साठली होती. भिंतींचा रंग पार उडाला होता. जेथे पूर्वी सेझान, व्हॅन गॉग वगैरे चित्रकारांची पेंटिंग टांगलेली असायची तेवढी जागा आता पेंटिंग नसल्यामुळे ओकीबोकी दिसत होती. एखाद्या वेताळाचे प्रदर्शन भरले असावे अशी अवकळा त्या जागेला आली होती. सेझान, जॉर्ज सुरा, व्हॅन गॉग, पीएर टँग्वी, त्याची बायको सगळे केव्हाच मृत्यू पावले होते. एकटा हेन्री तिथे भुतासारखा उभा होता.
तसाच पाय ओढत तो रू द मर्टीरपर्यंत आला. पाऊस परत भुरभुरायला सुरुवात झाली. चौकात एकही घोडागाडी नव्हती. आयुष्य अशाच लहानमोठ्या आशा-निराशेच्या अभ्यासातून समजून घ्यायचे असते. थंडीने त्याच्या अंगावर शहारे आले. तो तसाच प्लास पिगालपर्यंत चालत गेला. पाऊस गळतच होता. एवढ्यात त्याला एक चुकार घोडागाडी दिसली. तो चटकन आत शिरला. कुठे जावे? बिचारा व्ह्यू. या पावसात त्याला अजून शोधत असेल. त्या साध्या सरळ मनाच्या तरुणाला असा गुंगारा द्यायला नको होता. त्याला वाईट वाटले. पण दारुड्या माणसाचा दारूच्या व्यसनापायी नाइलाज होतो आणि आयुष्यभर मग त्याला सारखे वाईट वाटत राहते. आईबद्दल, मादाम ल्युबेतबद्दल, व्ह्यूबद्दल आणि नंतर स्वतःबद्दल. ओह. जाऊ दे तेल लावत.
‘‘मुलँ रूज.’’ त्याने गाडीवानाला सांगितले.
‘‘आता या वेळी अजून उघडले नसेल.’’
‘‘अं. मग ल एलीसमध्ये चल.’’
‘‘मस्य या भागात तुम्ही नवखे दिसताय. ल एलीस बंद होऊन कित्येक वर्षं झाली.’’
‘‘अं. मी विसरलोच होतो. मग आपण गेर द नॉरमध्ये जाऊ.’’
घोडागाडी चालू झाली. त्याने खिशातून एक सिगरेट काढली. हातांना थरथर लागली होती. कापणाऱ्या हातांनी त्याला धड काडीसुद्धा ओढता येईना. त्याला वाटले पूर्वीपेक्षा आता थरथर वाढली आहे. कशीबशी एकदाची काडी ओढून त्याने सिगरेट शिलगावली. एक खोल झुरका घेतला. अर्ध्या रस्त्यावर बेत बदलून गाडी ल नुव्हेलकडे घ्यायला सांगितली. गाडी परत मागे वळून प्लास पिगालवरील ल नुव्हेलच्या रस्त्याला लागली. पावसाने भिजलेल्या रस्त्यावर घोड्याच्या खुरांचा पचक पचक आवाज येत होता.
गाडी ल नुव्हेलसमोर येऊन उभी राहिली. पण हेन्रीला खाली उतरावेसे वाटेना. आत जाऊन करणार काय? एक वयस्कर गृहस्थ शांतपणे पेपर वाचत बसला होता. चित्रकलेच्या विद्यार्थ्यांचा गोंगाट चालू होता. क्वार्दुरॉयचे जाकीट व तुमानी घातलेले मध्यमवयीन बेकार लोक आपले आयुष्यातील अपयश ॲबसिंथमध्ये बुडवीत बसले होते. जुन्या आठवणींची भुते जागोजागी तरंगत होती. रॅचो, ज्युली, व्हिन्सेंट आणि हेन्री स्वतः.. लिओनार्दो, मी तुझ्या थोबाडावर थुंकतो, नॉम दे दियू, मेर दलोर. सगळे काही भूतकाळात जमा झाले होते. वातावरणात मेलेल्या शब्दांचा कुजका वास येत होता. त्याने गाडी परत गेर द नॉरकडे घ्यायला सांगितली.
‘‘सावकाश घे. काही घाई नाहीय.’’
गाडी चालू झाली. एकदा त्याला मिसीया नातानसोनकडे जावेसे वाटले. बऱ्यात दिवसांत भेटलेली नाहीय. तिने स्वागत नक्कीच केले असते. पण त्यात पहिल्यासारखा आपलेपणा नसण्याची शक्यता होती. वेड्यांचे इस्पितळ किंवा तुरुंग यातून माणूस बाहेर आला तरी लोकांना वाटते की तो परत वेड्यासारखे चाळे करू लागेल नाही तर घरातल्या किमती वस्तू खिशात घालेल. त्याला ऑस्कर वाईल्डची आठवण झाली. समसंभोगी असल्याच्या आरोपावरून त्याला तुरुंगात पाठवले होते, पण त्याची खरी शिक्षा तो तुरुंगातून सुटल्यावरच चालू झाली. एरवी दयेच्या नावाने नारा पिटणारे ख्रिश्चन जग त्याच्या बाबतीत केवढे निष्ठुर व निर्दयतेने वागले. त्या अवहेलनेतून अखेर मृत्यूनेच त्याची सुटका केली. साध्या देवदाराच्या शवपेटीत तो केवढा रुबाबदार वाटत होता. ना हार ना तुरे, ना फुले ना गुच्छ. फक्त गळ्यात रोझरी व छातीवर सेंट फ्रान्सिसचे पदक.
मिसीया नातानसोनकडे जाण्यात काही अर्थ नाही. ले फोली बर्जेर, ल एलदोरॅदो, ल रीश, मॅक्झीम्स्‌, सर्कस. छे, कुठेही जाण्यात त्याला रस वाटेना. ऑपेराला गेले तर तेथे मिरीयमच्या आठवणींचे भूत मानेवर बसले असते. आता उरलेले ठिकाण म्हणजे ल फ्लूर ब्लां. तेथे त्याला ओळखणारे आता कोणीही राहिले नव्हते. बेर्थशिवाय पेरॉक्वे ग्रीमधल्या मरगळलेल्या वातावरणात त्याला मळमळायला झाले असते.
आता आजची रात्र कशी आणि कुठे घालवणार? त्याच्यापुढे मोठा यक्षप्रश्न उभा राहिला. आजचा प्रश्न सुटला तरी उद्या, परवा, तेरवा काय करायचे हा प्रश्न होताच.
निराशेने त्याने आपला चेहरा दोन्ही हातांनी झाकून घेतला. खाली वाकून तोंड गुडघ्यात खुपसले, दुःखाच्या कढाने त्याचे सर्व शरीर गदगदले. ममा... ममा..तो अस्फुट हुंदके देत रडू लागला.
ममा... ममा...खोल गर्तेत पडून भयाकुल होऊन तो आईला साद घालत होता. नुसती हाक मारण्याने त्याच्या मनाला दिलासा मिळाला. मृत्यूच्या भयाने त्याला ग्रासले. काखेत फ्लेगच्या गाठी आढळल्यावर माणूस जसा गर्भगळीत होतो तसे त्याचे झाले. आता असे झटके वारंवार येणार होते. शरीरावर वर्षानुवर्षे केलेल्या अत्याचाराच्या परिणामाने सर्व इंद्रिये मोडकळीस आली होती. मृत्यू कणाकणाने शरीराला ग्रासत होता. डोळे जड होतील व मिटतील. परत आपण डोळे उघडून हे जग पाहू शकणार नाही. श्वास हळूहळू मंदावत जाईल. हृदयाची धडधड थांबेल. मग आपले पार्थिव शरीर जमिनीत खोल गाडले जाईल. सडण्याच्या दुर्गंधीने कोणा जीवित व्यक्तींना त्रास होऊ नये म्हणून.
मृत्यूच्या क्षणिक दर्शनाने एक विचित्र गोष्ट घडते. इतका वेळ ज्या गोष्टी महत्वाच्या वाटत असतात त्यांचे महत्त्व आता वाटेनासे होते. आपल्या अवतीभवतीचे बरेचसे लोक आपल्याला विसरून जातील, त्यांचे आपल्यावाचून काहीही अडणार नाही याची जाणीव होते. मग लख्ख प्रकाशात काही गोष्टी नव्याने दिसू लागतात.
पहिली गोष्ट म्हणजे जर मरायचे असेल तर आपल्याला मोंमार्त्रमध्ये मरून चालणार नाही. तुलूझ लोत्रेकांच्या शेवटच्या वंशजाला एखाद्या बिस्ट्रोमध्ये, घोडागाडीत नाही तर गटाराच्या कडेला मृत्यू आला तर कसे दिसेल?
दुसरी गोष्ट म्हणजे मरण्यापूर्वी काही ऋणे फेडली पाहिजेत. ज्या काही मोजक्या लोकांनी माझ्यावर निरपेक्षपणे माया केली... मॉरीस, मादाम ल्युबेत, पाटू आणि बेर्थ. त्यांच्यासाठी काहीतरी करायला हवे.
उद्याच या सर्वांचे आभार मानून घेऊ. माझ्यासाठी ज्यांनी खस्ता काढल्या, मनस्ताप भोगला त्याची भरपाई करणे तसे कठीण असले तरी शब्दांनी, थोड्या फार पैशांनी, जेवढे जमेल तसे काहीतरी केले पाहिजे. मॉरीस आणि पाटूच्या बाबतीत पैशांनी काही करणे तसे कठीण होते. पैशांचा त्यांना काही उपयोग नव्हता असे नाही. पण पैशांनी काही केले तर लोकांचा गैरसमज होतो. आयुष्यभर सर्वजण पैसे मिळवण्यासाठी धडपडतच असतात, पण कोणी कृतज्ञतेपोटी आपल्याला पैसे दिले तर त्याने अपमानित व्हायला होते.
बेर्थ कदाचित समजून घेईल की हे पैसे म्हणजे तिने जे दिले त्याची किंमत म्हणून दिलेले नाहीत तर तिच्या ऋणाची अल्पांशाने केलेली परतफेड म्हणून आहेत. मादाम ल्युबेतला समजावणे मोठे कठीण होते. शेवटी गरीब घ्या किंवा श्रीमंत घ्या. कोणीही काही द्यायचे झाले तर आपल्याकडे असलेली गोष्टच देणार.
सर्वात शेवटी त्याला आईची क्षमा मागायची होती. आयुष्याची दोरी थोडी लांबली असती तर उरलेला जो काही काळ मिळाला असता तो तिच्या सहवासात काढायचे त्याने ठरवले. आपले तिच्यावर केवढे प्रेम आहे ते सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करायला हवा. तिने त्याच्यासाठी जे काही केले त्यातून उतराई होणे त्याला शक्य नव्हते तरीही तिला जे दुःख आणि जो मनस्ताप त्याने आतापर्यंत दिला त्याबद्दल सुचतील त्या शब्दांत क्षमा मागायचे त्याने मनोमनी ठरवले.

मुलँ रूज - ८६

‘‘प्लीज. व्हिक्टर.’’ दारुड्या माणसाच्या बरळण्याच्या आवाजाने त्या रिकाम्या कळकट बिस्ट्रोतील शांतता भंग पावली.
‘‘प्लीज. फक्त एकच.’’ त्या बरळण्यातून लाचारी व्यत्त होत होती.
‘‘प्लीज. मी तुला दहा फ्रँक देईन. हवं तर शंभर देतो. पण आणखी एकच. प्लीज.’’
शेवटी वैतागून व्हिक्टरने त्याच्या ग्लासात ॲबसिंथ ओतली.
‘‘हे बघा मस्य तुलूझ. खूप प्यायलात मगापासनं. आता हा शेवटचा.’’
हेन्रीने नेहमीप्रमाणे एका घोटात पेला घशाखाली रिकामा केला. अन्ननलिका जाळत दारू पोटात जाऊन पोचली. मेंदूला झिणझिण्या आल्या. डोळे विस्फारले. समोरचे दृश्य अंधूक झाले. टेबलावरचा संगमरवर डोळ्यांसमोर तरंगू लागला. कानात गुणगुणल्यासारखा आवाज ऐकू येऊ लागला. हेन्री एका हाताने टेबलाची कड पकडत खुर्चीत मागे रेलला. श्वासाची गती मुद्दाम होऊन धीमी करीत तो छातीवरून हात फिरवीत होता. पोटातून वर उसळू पाहणारा पित्तरस तो खाली ढकलण्याचा प्रयात्न करीत होता. थोड्या वेळाने पोटातील मळमळ शांत झाली, पण डोके मात्र भणभणायचे थांबले नाही.
बाहेर पाऊस पडत होता. अशा पावसाळी हवेत त्याची उदासी आणखीनच वाढायची. बिचारा व्ह्यू. पावसात भिजत, थंडीने कुडकुडत त्या आडवेळी हेन्रीला शोधत मोंमार्त्रभर या बिस्ट्रोतून त्या बिस्ट्रोत फिरत होता. हेन्रीला जायला शेकडो गुत्ते मोकळे होते. हेन्री रोज काहीतरी नवी थाप मारून सटकायचा. खूप शोधाशोध केल्यावर एखाद्या बिस्ट्रोत स्वारी झिंगून पडलेली आढळायची. कित्येक वेळा त्याला शोधण्यासाठी पाटूची मदत घ्यावी लागे. मग दोघेही त्याला घेऊन लॉजवर जात. तेथे मादाम ल्युबेत त्याला कॉफी पाजे व व्ह्यूच्या मदतीने त्याला बिछान्यावर झोपवे. असा कार्यक्रम आता रोजचाच झाला होता.
‘‘मस्य ... मस्य.’’
हेन्रीने डोके जोरजोरात हलविले. नजर स्थिर करण्याचा प्रयत्न केला व आवाजाच्या दिशेने पाहिले. त्याच्या टेबलाच्या बाजूला केसांच्या झिंज्या झालेली एक वयस्कर स्त्री त्याच्याकडे शून्य नजरेने बघत होती. तिच्या अंगावरच्या मळकट कपड्यांच्या फाटून चिंध्या झाल्या होत्या. तिने एक फाटकी शाल अंगावर पांघरली होती. पावसात अर्धवट भिजल्यामुळे ती थंडीने कुडकुडत होती.
‘‘मला जरा ते देता का?’’
हेन्रीला ती काय मागतेय तेच कळेना.
‘‘ती सिगारेटची थोटकं.’’ तिने टेबलावरच्या सिगारेटच्या थोटकांनी शिगोशीग भरलेल्या ॲशट्रेकडे बोट दाखवले, ‘‘ह्या थोटकांचे चार पैसे येतात.’’
दारिद्र्य, दुःख, आयुष्य सगळ्याचे शेवटचे टोक तिने गाठले होते. आता याहून अधिक अधोगती म्हणजे ती काय होणार? अशा या परिस्थितीतही तिच्या मागण्यात लाचारी किंवा आशाळभूतपणाचा लवलेशही दिसत नव्हता. तिच्या वागण्यातील थंड अलिप्ततेमुळे तिच्या त्या अवनत अवस्थेतही तिच्या अस्तित्वात एक शान जाणवत होती.
‘‘घ्या.’’ त्याने ॲशट्रे तिच्याकडे सरकविला. ‘‘हे पण घ्या.’’
त्याने खिशात हात घातला. हाताला लागलेली सोन्याचा मुलामा दिलेली सिगारेटकेस त्याने तिला देऊन टाकली.
‘‘तुम्ही काही घेणार का? बसा इथे.’’
‘‘थोडी रम मागवा.’’
ती खुर्चीवर बसली. अंगाभोवती गुंडाळलेली फाटकी शाल नीटनेटकी केली. कपाळावर आलेल्या पांढऱ्या केसांच्या बटा तिने मागे सारल्या. तिच्या सध्याच्या हलाखीच्या परिस्थितीला न शोभणारे असे एक विलक्षण मार्दव तिच्या त्या लकबीत होते.
‘‘तुम्ही चित्रकार आहात वाटतं?’’
‘‘होय. म्हणजे एकेकाळी होतो. पण तुम्ही कसं ओळखलंत?’’
‘‘चित्रकार मला पटकन ओळखता येतात. एकेकाळी बरेच चित्रकार माझ्या परिचयाचे होते.’’
वेटरने तिच्या समोर रम आणून ठेवली.
‘‘अ व्होत्र सान्ते मस्य.’’
‘‘अ व्होत्र सान्ते मादाम.’’ हेन्रीने आपला ग्लास उंचावत मोठ्या अदबीने म्हटले.
तिने सावकाश घोट घेतला. ग्लास टेबलावर ठेवून किंचित मान झटकली. डोळे मिटून मद्याचा आस्वाद घेत स्वतःशीच पुटपुटल्यासारखी म्हणाली,
‘‘तुम्ही मला मादाम म्हणालात. तेसुद्धा मला मादाम म्हणायचे. तुमच्या सारखेच ते सभ्य आणि सज्जन होते. भला माणूस. तुम्ही त्यांचे नाव ऐकलं असेल कदाचित. माने.’’
‘‘माने. एदुआर माने.’’ एका क्षणात त्याच्या डोक्यात लख्ख प्रकाश पडला. ‘‘तुम्ही ऑलिंपिया आहात तर.’’
‘‘होय. मला ऑलिंपिया म्हणूनच ते हाक मारायचे. माझे खरं नाव व्हित्तोरीना. पण ते म्हणायचे तू माझी ऑलिंपिया आहेस. त्यांनी काढलेलं माझं पोर्ट्रेट तुम्ही बघितलं असेल?’’
‘‘बघितलं म्हणून काय विचारता? ते पोर्ट्रेट पाहिलेलं नाही असा माणूस शोधून सापडायचा नाही एवढं ते प्रसिद्ध झालंय. आज त्या पोर्ट्रेटची गणना जगातल्या महान कलाकृतींमध्ये केली जाते.’’
‘‘खूप नाटक केलं त्यांनी ते पेंटिंग करताना. तुम्ही असायला पाहिजे होता तेव्हा स्टुडिओत. मी सगळे कपडे काढून कोचावर आडवी झोपले होते. खूप विचार करून त्यांनी एक उशी मला डोक्याखाली घ्यायला दिली. मग त्यांनी एक फूल आणून माझ्या केसात माळलं. तरी त्यांच्या मनाला काही उतरेना. बराच वेळ तसेच टक लावून बघत होते माझ्याकडे. त्यांच्यासमोर नागव्याने पोज द्यायची ती काही माझी पहिलीच वेळ नव्हती. तरीही मला कसंतरीच वाटायला लागलं. तुम्हाला माहितेय कलाकार कसे असतात ते? त्यांच्या मनात काय आहे ते नीट कळतच नाही. तेवढ्यात ते चटकन बाहेरच्या खोलीत गेले. एवढा वेळ विचार करून त्यांनी काय आणलं महितेय? एक काळी रिबीन. त्यांनी ती रिबीन माझ्या गळ्यात बांधली व म्हणाले आता छान दिसतेयस. तशीच राहा. हलू नकोस. असं म्हणून त्यांनी समोरच्या कॅनव्हासवर चारकोल चालवायला सुरुवात केली.’’
ऑलिंपिया. ही समोर बसलेली कळाहीन, चिरगुटे ल्यालेली, बेवारशी भिकारीण. वृद्धत्वाने अकाली घाला घातलेली स्त्री. तारुण्य व सौंदर्य चिरकाळ टिकत नसते. त्याचा विनाश हा अटळ असतो हे सृष्टीच्या विलयाचे तत्त्व आहे. पण त्या विलयातदेखील एवढे भयंकर क्रौर्य कोणाच्या वाटेला येऊ नये. हे विलयाचे तत्त्व थोडा काळ का होइना थांबविण्याचे सामर्थ्य फक्त चित्रकलेतच आहे. त्यामुळेच जीवनापेक्षा कला ही श्रेष्ठ समजली जाते.
‘‘मला आता गेलं पाहिजे. मला अजून खूप थोटकं गोळा करायचीयत. त्याशिवाय मला आजचं जेवण मिळणार नाही. एका किलोचे फक्त साडेतीन फ्रँक मिळतात. पूर्वी चार मिळायचे तेव्हा जरा लवकर जेवायला मिळायचं. सगळीकडे महागाई वाढत चाललीय. आणि इकडे मात्र उलटंच. काय करणार? दिवस मोठे कठीण होत चाललेत. पण जगण्यासाठी काहीतरी केलंच पाहिजे. ड्रिंकबद्दल थँक्स.’’
हेन्रीने खिशातून एक नोट काढली व तिच्या हातात सरकवीत तो म्हणाला, ‘‘प्लीज. याचे आभार मानू नका.’’
तिने निर्विकार नजरेने त्या नोटेकडे पाहिले व म्हणाली, ‘‘तेसुद्धा तुमच्यासारखेच मोठ्या मनाचे आणि दयाळू होते.’’
ती आपली फाटकी शाल सारखी करून निघून गेली. हेन्री आता बिस्ट्रोमध्ये एकटाच राहिला होता. त्याने पुढ्यातील ॲबसिंथ संपविली. त्याच्या कानातील गुणगुण वाढली. पोटाचे स्नायू आक्रसू लागले. त्याचा चेहरा वेदनेने पिळवटून गेला.
त्याच्यासमोरचा रिकामा ग्लास छताला टांगलेल्या दिव्याच्या प्रकाशात चमकत जणू त्याच्याकडे पाहून कुचेष्टेने हसत होता.
काही गोष्टी रडतात, काही हसतात, त्याला वाटले.
हा ग्लास, एक यमदूत, आपल्याकडे बघून हसतोय. कारण पिण्यासाठी त्यात दारू शिल्लक राहिलेली नाही.
‘‘तू एक विष आहेस. ॲबसिंथ.’’ हेन्री मोठ्याने ओरडला, ‘‘मी तुझ्यावर थुंकतो.’’
जड झालेल्या जिभेने तोंडातील लाळ कशीबशी गोळा करून हेन्री त्या ग्लासावर थुंकला व उलट्या हाताच्या फटकाऱ्याने ग्लास फरशीवर भिरकावून दिला.
(ऑलिंपिया – एदुआर्द मॅाने – तैलरंग, कॅनव्हास, १३०x९० सेमी, १८६३ म्युसे द ओर्से,पॅरीस)

Sunday, October 28, 2018

मुलँ रूज - ८५

हेन्रीची काळजी वाहण्यासाठी पॉल व्ह्यू या त्याच्या एका लांबच्या चुलत भावाची नेमणूक करण्यात आली. त्यानंतर जवळपास एक वर्ष भर हेन्रीने दारूला स्पर्शही केला नाही. या काळात हेन्री पार बदलून गेला होता. त्याचा एरवीचा शीघ्रकोपी, मनस्वी स्वभाव सौम्य झाला. इतका की मादाम ल्युबेत व पॉलला विचारल्याशिवाय तो काही करीत नसे. प्रकृतीही चांगली राहिल्याने तो उत्साही असे. या काळातच त्याने मॉरीसचे पोर्ट्रेट केले. इतरही अनेक पोर्ट्रेट केली, पण त्यात न्यूड एकही नव्हते. रात्री-अपरात्री भटकणे, चिल्लर कॅफेत तासन्‌तास ठाण देऊन बसणे, फालतू निरुद्योगी लोकांत मिसळणे, वेश्या, नाटकातील नटनट्या वगैरे लोकांबरोबर रात्र रात्र गप्पा मारत बसणे हे सगळे आता थांबले होते. आईला आपल्या मुलात हव्याशा वाटणाऱ्या सगळ्या सद्‌गुणांचा संचार त्याच्या वयाच्या पस्तिसाव्या वर्षी का होईना त्याच्यात झाला होता. पण ह्या सद्‌गुणांच्या उदयाने त्याच्या सृजनशक्तीचा स्रोत मात्र लुप्त झाला होता.
ज्या समीक्षकांनी त्याच्या कलेची बंडखोर, रासवट, असंस्कृत अशी संभावना केली होती तेच समीक्षक घर सोडून गेलेला उधळा मुलगा स्वगृही परत आला म्हणून त्याच्या स्वागतासाठी उभे राहिले. सुरुवातीच्या काळात केलेली कित्येक पेंटिंग हेन्रीने कलाविक्रेत्यांना बेफिकिरीने देऊन टाकली होती. अशा विक्रेत्यांनी अडगळीत पडलेली त्याची पेंटिंग शोधून काढली आणि फ्रेम करून भरपूर किमतीला विकली. आता हेन्री एक प्रतिथयश चित्रकार समजला जाऊ लागला. त्याच्या पेंटिंगच्या बनावट नकला व्हायला सुरुवात झाली. हुबेहूब त्याच्या शैलीत काढलेली पेंटिंग त्याची सही ठोकून विकली जात.
(त्या काळात लोत्रेकच्या पेंटिंगच्या एवढ्या नकला झाल्या की मॉरीस ज्वाय्यांने त्याच्या समग्र चित्रांचा एक कटलॉग बनवून प्रसिद्ध केला.)
फिरायला जाताना पॉल व्ह्यू बरोबर असे. कधी लेमोनेड किंवा कॉफी प्यायला एखाद्या कॅफेत गेला की तिथे टोळक्याने गप्पा छाटत बसलेले चित्रकलेचे विद्यार्थी त्याच्याकडे आदराने बघत, जसा हेन्री पूर्वी देगासकडे बघत असे. तो कॅफेत आला की तरुण विद्यार्थी त्याच्या टेबलाभोवती गोळा होत. तोसुद्धा त्यांच्याशी अगदी मोजक्या शब्दात बोले. यशस्वी माणसांच्या बोलण्यात आत्मविश्वासामुळे येणारी किंचित आढ्यता त्याच्या बोलण्यात कधी कधी दिसू लागली. प्रसिद्धीने आपण होऊन त्याच्या गळ्यात वरमाला घातली होती. पुन्हा एकदा लीजन ऑफ ऑनरचा सन्मान त्याला देऊ करण्यात आला. विसाव्या शतकाच्या आगमनाची जोरदार तयारी फ्रान्समध्ये सुरू झाली. त्याच्यासाठी एक पोस्टर तयार करण्याचे ठरविले होते. हेन्रीला त्या निवड समितीचा प्रमुख करण्यात आले. हेन्रीच्या नावाभोवती एक वलय निर्माण व्हायला हळूहळू सुरुवात झाली होती.
एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरच्या दिवशी साऱ्या पॅरीसभर जल्लोष चालू होता. मुलँ रूजमध्ये एक खास कार्यक्रम ठेवला होता. त्या दिवशी हेन्री बुलेव्हारवरील आईच्या घरी गेला. व्ह्यूच्या देखरेखीखाली राहायचा त्याला कंटाळा आला होता. रात्रीचे जेवण झाल्यावर कॉफी पिताना त्याने आईकडे विषय काढला.
‘‘आता मी बरा झालोय. गेले वर्षभर मी दारूच्या थेंबालासुद्धा स्पर्श केला नाहीय्. या पॉलला आपण परत आल्बीला पाठवलं तर चालेल काय?’’
‘‘हेन्री या विषयावर आपण नंतर बोललं तर चालणार नाही का?’’
‘‘ममा, मी तुम्हाला वचन देतो हवं तर.’’
‘‘हे बघा. पॉलला पैशांची गरज आहे.’’
‘‘तसं असेल तर ठीक आहे.’’


(पोर्ट्रेट डावीकडे मॉरिस जॉय्याँ, उजवीकडे पॉल व्ह्यू – तुलूझ लोत्रेक – तैलरंग कॅनव्हास)


मुलँ रूज - ८४

मेझाँ द साँते मधून लवकर सुटका होईल याची आशा त्याने जवळपास सोडून दिली होती. शेवटी त्याचा बालमित्र मॉरीस त्याच्या मदतीला धावून आला. मॉरीसला खोलीच्या दारात पाहून हेन्रीला रडू कोसळले. त्यांनी एकमेकांना घट्ट मिठी मारली. मॉरीसने पाठीवर थोपटत त्याला धीर दिला.
‘‘तुला कसं काय सोडलं आतमध्ये.’’
‘‘अरे, तुला काय सांगू? एक वेळ इंग्लंडच्या राणीची भेट घेता येईल. पण इथे कोणाला भेटायची परवानगी काढणं म्हणजे महाकठीण काम आहे. एवढ्या चौकश्या, एवढे प्रश्न. एवढे करून शेवटी परवानगी मिळाली नाहीच. मग सरळ पहारेकऱ्याच्या हातावर पन्नास फ्रँक टेकवले आणि आत आलो.’’
‘‘हे बघ. तो पहारेकरी मला येथे फार वेळ थांबू देणार नाही. तेव्हा तू मला नक्की काय झालं ते सांग पाहू. वर्तमानपत्रातून आलं होतं तेवढंच मला ठाऊक आहे.’’
हेन्रीने त्या दिवशी पाटूने त्याला मादाम ल्युबेतच्या लॉजवर कसं पोचवलं, तो जिन्यावरून कसा पडला ती हकिगत तपशीलवार सांगितली. मॉरीस त्याने काढलेली चित्रे पाहत होता.
‘‘इतक्या वर्षांनी तू सर्कशीची चित्रे काढतोयस? तीसुद्धा कसल्याही संदर्भाशिवाय. फार चांगली जमलीत. ही चित्रे काढणाऱ्या चित्रकाराला जर कोणी वेडा म्हणणार असेल तर मला काय म्हणतील? तू कधी कधी डोकं फिरल्यासारखा वागतोस. पण तेवढ्याने तू काही वेडा होत नाहीस. ते काही नाही. मी तुला येथून लवकरच बाहेर काढीन. ही चित्रे मी घेऊन जाऊ का आमच्या गॅलरीत ठेवायला?’’
‘‘वाटल्यास सगळी घेऊन जा, पण मला एकदाचा येथून सोडव.’’
‘‘त्याची काही चिंता करू नकोस. दोन-तीन दिवसांतच मी तुला येथून बाहेर काढतो की नाही ते बघ. तुला सोडवण्यासाठी एखादा बाँब वगैरे फोडून मारामरी करावी लागली तरी त्याला माझी तयारी आहे.’’
मॉरीस आला होता त्या संध्याकाळी हेन्रीला कलासंचालनयाच्या मंत्र्यांकडून एक पत्र आले. कलावंतांना देण्यात येणाऱ्या पुरस्कारासाठी त्या वर्षी लोत्रेकची निवड करण्यात आली होती. फ्रेंच कलेची आणि संस्कृतीची बहुमूल्य सेवा केल्याबद्दल दर वर्षी लीजन ऑफ ऑनर हा किताब एका समारंभात कलाकारांना दिला जायचा. चित्रकलेतील नव्या प्रवाहांची दखल घेतली पाहिजे अशा मताच्या मंडळींची वर्णी समितीवर लागली होती. त्यांनी त्या वर्षी एकमताने लोत्रेकची निवड केली. हा बहुमान स्वीकारायला त्याची मान्यता आहे का, अशी विचारणा त्या पत्रातून खास सरकारी भाषेत केली होती. हेन्रीला हा बहुमान वयाच्या अवघ्या पस्तिसाव्या वर्षी मिळत होता. ज्या वयात बहुतेक चित्रकार कोणीतरी आपली साधी दखल घ्यावी म्हणून धडपडत असतात त्या वयात हेन्रीला हा सर्वोच्च बहुमान मिळत होता. स्त्रीच्या प्रेमाला तो अजून पारखा असला तरी प्रसिद्धीची देवता मात्र त्याच्या प्रेमात पडली होती.
हा बहुमान स्वीकारावा की नाही, असा प्रश्न हेन्रीला पडला. स्वीकारला तर वर्तमानपत्रांना एक सनसनाटी विषय चघळायला मिळेल. वेड्या चित्रकाराला लीजन ऑफ ऑनर. एकाच वाक्यात स्तुती व निंदा. झाली तेवढी प्रसिद्धी खूप झाली. परत वर्तमानपत्रातून एखादा रकाना भरून यायला नको. आईला काही फारसे वाटणार नाही. ती तर कोणत्याही सुखदुःखाच्या पलीकडे गेली आहे. पपा. ते तर नक्कीच म्हणतील अश्लील चित्र काढणाऱ्याला लीजन ऑफ ऑनर. चित्रकाराचेच नव्हे तर सरकारचेही डोके फिरलेले दिसतेय. या बातमीमुळे आनंद झालाच तर तो फक्त मिरीयम आणि मॉरीसला झाला असता.
पत्र वाचून विचारात पडलेला पाहून पहारेकऱ्याने विचारले, ‘‘काय वाईट बातमी तर नाहीय ना?’’
‘‘छे छे. तसं काही विशेष नाही.’’ असे बोलून त्याने पत्राचा बोळा करून तो समोरच्या शेकोटीत टाकला.
दुसऱ्या दिवशी मॉरीस ल फिगारोच्या आर्सेन अलेक्सांद्र या कला समीक्षकाला बरोबर घेऊन आला.
‘‘मी तुला सांगितलं होतं ना, मी काही तरी शक्कल लढवतो म्हणून.’’
‘‘मला जरा तुमची चित्रं बघायला मिळतील का?’’ समीक्षक महाशय म्हणाले.
‘‘वा! फारच छान. प्राथमिक रेखाटने, नोंदी वगैरे कोणत्याही पूर्वतयारीशिवाय फक्त आठवणींवर विसंबून एवढं तपशीलवार चित्र काढणं म्हणजे विलक्षणच आहे. विश्वास बसत नाही.’’
या गोष्टीला मिळालेल्या प्रसिद्धीमुळे थोड्याच दिवसात हेन्रीची विचारपूस करायला त्याच्या मित्रमंडळींची रीघ लागली. मॉरीस, मिसीया, मादाम पोतीएरों, बेर्थ. आर्टिस्ट इंडिपेंडंटसने हेन्री रुसॉच्या नेतृत्वाखाली एक छोटीसी तुकडीच पाठवली. जेन ॲव्हरीलबरोबर तिचा तो कादंबरीकार मित्र भावी दोस्तोयव्हस्की कुठे दिसत नव्हता. त्याऐवजी एक नवा तरुण होता. त्याची एक कवी म्हणून तिने मोठ्या उत्साहात ओळख करून दिली. पुढच्याच महिन्यात प्रसिद्ध होणाऱ्या त्याच्या काव्यसंग्रहाने साऱ्या फ्रान्सला वेड लागणार होते.
‘‘ती कादंबरी म्हणजे एक कंटाळवाणं चऱ्हाट होते. मी पहिलं प्रकरण वाचून त्याच्या प्रेमात पडण्याची घाई केली. पण तेव्हा मला काही कळत नव्हतं.’’ जेन म्हणाली.
‘‘प्रेमातलं की कादंबरीतलं?’’ हेन्रीने हसून विचारले. ‘‘आता कविता तरी नीट समजावून घेतल्यास ना?’’ मिरीयमचा विषय दोघांनीही टाळला.
दोन दिवसांनी आई आली. ‘‘तुम्ही आता काय करायचं ठरवलंयत.’’
‘‘ठरवण्यात काही अर्थ नाही. मी ठरवतो एक आणि होतं दुसरंच. आता मॉरीस म्हणतोय पुढच्या वर्षी एक शो करूया. तसं झालं तर कदाचित अमेरिकेला जाईन म्हणतो.’’ बोलताना हेन्रीचा चेहरा उजळला होता.
‘‘त्याला अजून खूप वेळ आहे, पण तोपर्यंत काय?’’
‘‘येथून सुटल्यावर ताबडतोब मॉरीसचं पोर्ट्रेट करायला घेणार आहे. इतक्या जणांची पोर्ट्रेट केली. मॉरीसचं राहून जायला नको.’’ बोलता बोलता तो गंभीर झाला.
‘‘ते तुम्ही करालच रे. पण तुमचा मुक्काम कोठे असणार आहे?’’
‘‘कुठे म्हणजे? मादाम ल्युबेतच्या लॉजवर.’’
‘‘तिकडे नको. तुमचं एवढ्या उपचारांनंतर सुटलेलं दारू पिणं तिकडे गेल्यावर पुन्हा सुरू होईल.’’
‘‘ममा, झालं गेलं विसरून जा. मी तुम्हाला वचन देतो. मी दारूला पुन्हा स्पर्श करणार नाही.’’
‘‘रिरी, मला तुमची फार काळजी वाटते. तुम्ही अगदीच माझ्या जवळ राहायला पाहिजे असे नाही. मी तुमच्या सोबतीला म्हणून एकाला पाठवणार आहे. चालेल ना?’’
‘‘तुमचा माझ्यावर विश्वास दिसत नाहीय म्हणून तुम्ही एक रखवालदार पाठवताय. असंच ना?’’
‘‘होय रिरी. तुम्हाला सांभाळण्यासाठी एका रखवालदाराचीच गरज आहे.’’