Saturday, December 14, 2013

जिवर्नीची बाग

जिवर्नीची बाग


(जिवर्नी – जपानी बाग)

पॅरीसला जायचे नक्की झाल्यावर तेथे काय पहायचे हे मी ठरवित होतो. मित्र, मित्राचा मित्र, इंटरनेट, पॅरीस वरील पुस्तके, दिवाळी अंकातील लेख अशा सगळ्या माध्यमातून शोध घेत एफेल टॉवर, शाँ एलिझे वरून फेरफटका, लिडो शो, लुवर अणि ओर्से म्युझियम, रोदँ गार्डन, पिकासो म्युझियम, मोंमार्त्रचे व्हाईट चर्च वरील सगळी माहीती मी कणाकणाने गोळा करत होतो. पॅरीस २०१० चे कॅलेंडर भिंतीवर लटकवून ठेवले होते. ल अँबेसडर आणि बाँज्यू इंडिया ही पोस्टर भिंतीवर चिकटवून ठेवली होती. अशा रीतीने तीन चार महिने मी घरीच पॅरीसची वातावरण निर्मिती केली होती. त्यात घरी आलेल्या एका पाहूण्याने हे पॅरीसमय वातावरण बघून तुम्ही पॅरीसला जाल तेव्हा ऑरेंजेरी येथील मॉनेची वॉटर लिली ही मालिका जरूर बघा असे बजावून सांगीतले. मॉने तसा मला लुवर आणि ओर्सेमध्ये भेटणारच होता पण फक्त मॉनेसाठी मुद्दाम होऊन मी ऑरेंजेरीला गेलो नसतो. त्याच्या एक सूरी, एक रंगी निसर्गचित्रांमध्ये असे आवर्जून पहाण्यासारखे काय असेल ते तेव्हा कळले नव्हते.
मराठी साहित्यात पुणे आणि लंडन या दोन शहरांची एवढी वर्णने आलेली आहेत की या वाङमयीन परीचयामुळे या शहरांच्या अगदी पहिल्या भेटीतसुध्दा परकेपणा वाटत नाही. पर्वती. डेक्कन जिमखाना, बिग बेन, ट्रॅफल्गार स्क्वेअर पहिल्यांदा बघताना सुध्दा आपल्याला ओळखीचे वाटतात. कॅचर इन द राय वाचल्यानंतर बरेच दिवस मला आपण न्युयॉर्कमध्ये रात्रीचे फिरत आहोत असे स्वप्न पडत असे. ब्रुकलीन ब्रिज ही सुप्रसिध्द कविता वाचल्यामुळे प्रत्यक्षात जेव्हा ब्रुकलीन ब्रिज पाहिला तेव्हा ती कविताच पुन्हा वाचल्यासारखे वाटले. मॉने, रेन्वा, पिसारो, व्हान गॉग, तुलुझ लोत्रेक वगैरे चित्रकारांनी सीन नदीचा काठ, पॅरीसमधील कॅफे, शहरामधील विवीध कॅथेड्रील, बुलेवार, अँव्हेन्यू आणि रस्त्यांची जी पेंटींग केली आहेत त्यातून पॅरीस शहराचा आणि माझा परीचय अगोदरच झालेला होता. त्यामुळे मी जेव्हा पॅरीसला गेलो तेव्हा मोंमार्त्र, पाँत न्युफ्, शाँ एलिझे या विभागातून फिरत असताना पेंटींगमधून ओळखीच्या झालेल्या वास्तू आणि रस्ते शोधण्याचा प्रयत्न करीत होतो.
(सीन नदीचा काठ आणि सँ लझार रेल्वे स्टेशन)
क्लॉद मॉनेचा जन्म १८४० मध्ये पॅरीस मध्ये झाला. त्याचे लहानपण ल हाव्र या नॉर्मंडीमधील सीन नदीच्या मुखाशी असलेल्या बंदराच्या गावी गेले. त्याच्या वडिलांचा किराणा भुसार मालाचा व्यवसाय होता. क्लॉडला चित्रकलेची चांगलीच आवड होती. तो आपल्या पुस्तकांमधील रिकाम्या जागा चित्र काढून भरून टाकायचा. त्याची एक आत्या हौशी चित्रकार होती. तिला आपल्या भाच्याची चित्रकलेतील गती लक्षात आली आणि तिने त्याला सतत उत्तेजन दिले. तिने छोट्या क्लॉडची चित्रे ल हाव्रमध्ये भरलेल्या एका प्रदर्शनात पाठवली. त्याच प्रदर्शनात युजीन बोदँ या निसर्ग चित्रकाराचीही पेंटींग होती. क्लॉदने एवढ्या लहान वयात काढलेली चित्रे पाहून बोदँ खूप प्रभावित झाला. त्याने छोट्या क्लॉदला आपल्या पंखाखाली घेतले.
त्याकाळी निसर्गचित्र काढताना त्या दृश्याचे प्रत्यक्ष जागेवर जाऊन रेखाटन करून आणि नंतर फुरसतीने स्टुडियोत जाऊन संपूर्ण चित्र कॅनव्हासवर सावकाश रंगवण्याची पध्दत होती. चित्र काढणाच्या या पध्दतीत हुबेहुबपणावर भर असायचा. तरी त्यात तरी त्यात जिवंतपणा नसे. तो जिवंतपणा आपल्या पेंटींगमध्ये यावा म्हणून युजीन बोदँ प्रत्यक्ष जागीच पेंटींग पूर्ण करीत असे. समुद्रकिना-याचे दृश्य रंगवण्यात त्याचा हातखंडा होता. छोटा क्लॉद मॉने बोदँच्या शैलीने प्रभावित झाला. वयाच्या अवघ्या सतराव्या वर्षी निसर्गदृश्य रंगवणे हेच आपल्या जीवनाचे इप्सित आहे असे त्याने ठरवले. तो म्हणतो ‘अचानक मला सगळे स्पष्ट दिसू लागले. पेंटींग म्हणजे काय याचा मला साक्षात्कार झाला. ह्या (बोदँ) चित्रकाराने आपल्या कलेत ज्या धैर्याने आपला स्वतंत्र मार्ग शोधला त्यामुळे मला कलाकार म्हणून माझा मार्ग सापडायला मदत झाली.’
कलाकारांची राजधानी म्हणून पॅरीस शहराची प्रसिध्दी हळू हळू फ्रान्सच्या बाहेर पसरत चालली होती. सर्व जगातून कलाकारांचा ओघ पॅरीसच्या दिशेने वहात होता. १८५९ मध्ये क्लॉदला त्याच्या वडिलांनी चित्रकलेच्या पुढील शिक्षणासाठी म्हणून पॅरीसमध्ये पाठवले. एकोल द ब्यु आर्ट या प्रख्यात संस्थेत त्याने प्रवेश घ्यावा असे त्याच्या वडिलांचे मत होते. पण क्लॉदने ऍतेलिए स्विसे या खाजगी संस्थेच प्रवेश घेतला. आपल्या इच्छे विरूध्द वागलेले  त्याच्या वडिलांना मुळीच आवडले नाही आणि त्यांनी त्याला पैसे पाठवायचे बंद केले.
ऍतेलिए स्विसेमध्ये मॉनेची ओळख कॅमीय पिसारो, एदुआर्द मॅने आणि गुस्ताव्ह कुर्बे या चित्रकारांशी झाली. मोंमार्त्र मधील ब्रेसेरी द मर्तीर या कॅफेत पॉल सेझाँ, दगा, रेन्वा हे सगळे नव्या युगाचे पुरोगामी अव्हाँ-गार्द चित्रकार तासंतास गप्पा मारत बसत. त्यावेळच्या प्रचलीत पध्दतीमध्ये ऑइलपेंटींग करण्यासाठी आधी प्राथमिक संदर्भ रेखाटने केली जात. नंतर सावकाश स्टुडियोत इझलवर कॅनव्हास लावला जाई. त्यावर अगोदर केलेल्या संदर्भ रेखाटनांच्या आधारे चारकोल नाहीतर पेस्टलने रेखाटन केले जाई. त्यावर विचारपूर्वक रंगलेपन केले जाई. रंगवताना रंगांचे पातळ थर एकमेकांवर दिले जात. एकावर एक थर देताना अगोदर दिलेला थर सुकलेला असण्याची आवश्यकता असे. त्यामुळे खूप कारागीरी करता येत असे पण या सगळ्या प्रक्रियेला वेळही भरपूर लागे. नव्या चित्रकारांना हे सगळे पसंत नव्हते. निसर्ग क्षणोक्षणी बदलत असतो. आत्ता आपण बघत आहो ते दृश्य दुस-या क्षणी बदलते. छाया प्रकाशाचा खेळ सतत चालू असतो. मॉने तर म्हणायचा की निसर्गातील प्रतेक गोष्ट सतत बदलत असते. त्यामुळे आपल्या नजरेसमोरचे दृश्य कॅनव्हासवर हुबेहुब उतरवता येणे निव्वळ अशक्य असते. आपण जे चित्र काढतो ती फक्त त्या दृश्याची मन:पटलावर उमटलेली प्रतिमा असते. ती विसरून जाण्याच्या आत आपल्याला ती कॅनव्हासवर उतरवता आली पाहिजे. त्यासाठी चित्रकाराने चित्रविषयाच्या समिप, त्या दृश्याच्यासमोर जाऊन  तो निसटता क्षण पकडण्यासाठी अतिशय वेगाने काम केले पाहिजे. या विचारांनी त्यावेळचे तरूण चित्रकार भारलेले होते.
आता आपल्याला असा प्रश्न पडेल की यापूर्वी हा विचार कोणाला कसा सुचला नाही. हा विचार सुचण्यासाठी एकोणीसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात लागलेले दोन तांत्रिक शोध कारणीभूत झाले. पहिला शोध फोटाग्राफीचा आणि दुसरा ट्युब मधील तैलरंगांचा. फोटाग्राफीच्या शोधामुळे कॅमेरा नामक यंत्राच्या सहाय्याने हुबेहुब चित्र काढता येऊ लागले. चित्रकाराने जर हुबेहुबपणावर भर द्यायचा तर कॅमेरा त्याच्यापेक्षा कमी वेळात जास्त हुबेहुब चित्र काढू शकतो. या परीस्थितीत चित्रकाराचे प्रयोजन काय असा प्रश्न त्यावेळच्या चित्रकारांसमोर उभा राहीला. यातूनच चित्रकाराने कॅमेऱ्यापेक्षा काहीतरी वेगळे केले पाहिजे हा विचार पुढे आला. चित्रकाराने हुबेहुब चित्रणापेक्षा आपल्या मन:पटलावर उमटलेल्या प्रतिमेशी प्रामाणिक रहायला हवे. पण यासाठी स्टुडियोतील वेळखाऊ तंत्र उपयोगी पडणार नव्हते. स्टुडियो पेंटींगचे वेळखाऊ तंत्र बदलण्यास त्याच सुमारास झालेली दुसरी एक तांत्रिक सुधारणा अप्रत्यक्षरित्या कारणीभूत झाली. तैलरंग तेव्हा नुकतेच ट्युबमध्ये उपलब्ध होऊ लागले होते. रंग ट्युबमध्ये येण्याच्यापूर्वी चित्रकारांना रंगांचे चूर्ण बाजारात विकत घेऊन स्टुडियोत आणल्यावर ते खलबत्यात कुटून त्यात ऑईल आणि टर्पेंटाईन वगैरे मिसळून आपापले रंग तयार करावे लागत. हे रंग तयार करण्याचे काम खूप मेहनतीचे आणि वेळखाऊ असल्याने प्रत्यक्ष जागी जाऊन चित्र रंगवणे शक्य होत नसे. ट्युबमध्ये रंग उपलब्ध झाल्यामुळे तैलरंगाचे काम स्टुडियोच्या बाहेर प्रत्यक्ष जागी करता येण्याचा पर्याय शक्य स्वरूपात आला.
कॅनव्हास स्टुडियोच्या बाहेर आल्याने नुसता तंत्रातच बदल झाला असे नसून त्यामुळे चित्रविषय सुध्दा बदलत गेले. अकॅडेमीक शैलीमध्ये काम करणारे चित्रकार सहसा बायबल, ग्रीक पुराणे, राजे रजवाडे, चर्च, सुंदर निसर्गदृष्य यांच्या पलीकडे सहसा जात नसत. त्यांच्या दृष्टीने पॅरीस शहर, तेथील सामान्य नागरीकांचे दैनंदीन जीवन हे चित्राचे विषयच होऊ शकत नव्हते. या नव्या मनुच्या चित्रकारांनी त्यांच्या भोवतालच्या पॅरीस शहराचे, तेथील सामान्य नागरीकांचे, त्यांच्या सुख दु:खाचे चित्रण आपल्या पेंटींगमधून करायला सुरवात केली. कॅफेतील गप्पा, नृत्यगृहातील वातावरण, वनभोजन, गावाबाहेर काढलेल्या सहली असे विषय त्यांनी हाताळायला सुरवात केली. भांडवलशाही, औद्योगीक क्रांती आणि त्रिखंडात पसरलेले साम्राज्य यांची फळे समाज नुकतीच चाखू लागला होता. चर्चचा प्रभाव कमी झाला होता. लोकांच्यापाशी फुरसतीचा वेळ आणि समृध्दीमुळे आलेला पैसा होता. नव्या युगाच्या स्वागताला सर्व समाज उत्सुक होता. फ्रान्स आणि युरोपच्या इतिहासातील हे सुवर्णयुग होते. या काळाचे प्रतिबिंब नव्या मनुच्या चित्रकारांनी काढलेल्या पेंटींगमध्ये पडलेले दिसून येते.
(छत्री घेतलेली स्त्री आणि नदीकाठी मेजवानी)
त्याच वेळी तिस-या नेपोलीयनच्या कारकीर्दीत पॅरीसचे रूप पालटायला सुरवात झाली होती. आर्क द ट्रायम्फ पासून सूरू होणारे सर्व महत्वाचे रस्ते रूंद करण्याचा कार्यक्रम धडाक्याने हाती घेतला होता. या नूतनीकरण होत असलेल्या पॅरीसचे सौंदर्य या चित्रकारांनी आपल्या कॅनव्हासवर साकारले. मॉने, रेन्वा अणि पिसारोच्या पेंटींगमधले पॅरीस आजही जवळपास तसेच आपल्याला बघायला मिळते. मॉने जेव्हा पॅरीसमध्ये आला तेव्हा त्याच्या भोवती समविचारी कलाकार गोळा झाले. ते सर्व चित्रकार कॅफे मध्ये जमत. तेथे त्यांच्या गप्पांचा अड्डा जमे. हमरी तुमरीवर येऊन वाद होत. कित्येक वेळा हातघाईचीही वेळ येई. पण यातूनच नव्या विचारांची देवाण घेवाण होई. पॅरीसच्या जीवनात एकूणच या कॅफेंचे खूप महत्व आहे. कॅफे म्हणजे नुसती खाण्यापिण्याची जागा नसून गप्पा, चर्चा, वादविवाद, मनोरंजन, वाचन, लेखन करण्याचीसुध्दा जागा असते हे पॅरीसमध्ये समजून येते.
फ्रान्समधील कला अकादमी सलाँ नावाचे एक वार्षिक प्रदर्शन भरवित असे. या वार्षिक सलाँमध्ये पाठवण्यसाठी सर्व चित्रकार खूप मेहेनत घेऊन आपल्या कलाकृती तयार करीत. त्या कलाकृतींमधून फक्त काही चित्रांची निवड करून सलाँ नावाचे वार्षिक प्रदर्शन भरविले जाई. मॉनेच्या समविचारी अव्हाँ-गार्द चित्रकारांची पेंटींग सलाँमध्ये सातत्याने नाकरली जात. यावर उपाय म्हणून त्यांनी आपले स्वतंत्र प्रदर्शन भरवायचे ठरविले. त्यासाठी फोटेग्राफर नादर या त्यांच्या मित्राने आपला फोटो स्टुडियो मोठ्या खुशीने देऊ केला. अशा रीतीने त्यांचे स्वतंत्र प्रदर्शन १८७४ मध्ये भरले. या प्रदर्शनासाठी मॉनेने त्याचे ‘इंप्रेशन : सनराईज’ हे सुर्योदयाचे निसर्गचित्र पाठवले होते. ल हाव्र बंदराच्या पार्श्वभूमीवरील सुर्योदयाचा देखावा यात रंगवलेला होता. सुर्योदय झाला आहे पण वातावरणातील धुके अजून पूर्ण वितळलेले नाही अशा धूसर वातावराणाचे करड्या आणि नारींगी रंगात झपाट्याने केलेले हे तैलरंगातील पेंटींग होते. त्याकाळातील स्टुडियोत सावकाश पूर्ण केलेल्या पेंटींगच्या तुलनेत हे अपूर्ण, अर्धवट सोडलेले पेंटींग वाटू शकेल. त्या प्रदर्शनातील सर्वच पेंटींग या शैलीत केलेली होती. पारंपारीक शैलीतील कारागीरी केलेली पेंटींग पहाण्याची सवय झालेल्या प्रेक्षकांना ते प्रदर्शन आवडणे शक्यच नव्हते. त्या प्रदर्शनावर टीकेची झोड उठली. लुई लेरॉ नावाच्या कला समीक्षकाने तर त्या प्रदर्शनावर उपहासात्मक असा एक लेख लिहीला. त्या लेखाचे शीर्षक होते ‘एक्सपोझिशन द इंप्रेशनीस्टस्’. मॉनेच्या ‘इंप्रेशन : सनराईज’ हे पेंटींग पाहून दोन प्रेक्षक दचकून पळून जात आहेत असे एक व्यंगचित्र या लेखा सोबत छापले होते. पेंटींगची टवाळी करण्यासाठी लिहीलेल्या या लेखामुळे त्यांच्या शैलीला इंप्रेशनीझम असे जे नाव मिळाले ते पुढे त्यांना कायमचे चिकटले. पण या टवाळीने नाउमेद न होता त्यांनी या नव्या शैलीत काम करणे निष्ठेने पुढे चालू ठेवले. कॅफे मधल्या तासंतास चालणाऱ्या चर्चेत त्यांना त्यांचे समविचारी चित्रकारच नव्हे तर इतर क्षेत्रातूनसुध्दा  समर्थक मिळाले. त्यातून इंप्रेशनीझम या नव्या शैलीचा, संप्रदायाचा जन्म झाला. या कलाप्रकाराचा उदय आणि विकास पूर्णपणे या कॅफेमध्ये चालणा-या चर्चांमधून झाला असे म्हटले तर अतिशयोक्ती होणार नाही.
(इम्प्रेशन - सनराईज)
त्याकाळातील मॉने, रेन्वा, पिसारो, एदोआर्द मॅने, कुर्बे, सिस्ले, सेझाँ. सरा, दगा हे सगळे चित्रकार इंप्रेशनीस्ट म्हणून ओळखले जातात. मॉने हा इंप्रेशनीस्टांचा एक प्रातिधीनीक चित्रकार म्हणता येईल. त्याने इंप्रेशनीझमच्या ध्येयांचा आयुष्यभर मोठ्या निष्ठेने पाठपुरावा केला. बाह्य चित्रण ही जी इंप्रेशनीस्टांची एक प्रमुख पध्दत होती ती त्याने आयुष्यभर पाळली. बाह्य चित्रण इतरांनीही केले होते. पण कडाक्याची थंडी, बर्फाचा वर्षाव, धुवांधार पाऊस, वादळी वारे हवामान कसेही असो मॉनेने उघड्यावर कॅनव्हास लावून बसण्याचा कधीही कंटाळा केला नाही. त्याने सीन नदीचे चित्रण केव्हाही करता यावे म्हणून एका होडीत तरंगता स्टुडियो बांधून घेतला होता. मॉने या तरंगत्या स्टुडियोत बसून पेंटींग करत आहे असे एक पेंटींग त्याचा मित्र एदुआर्द मॅनेने केले आहे. मॉनेने जेवढे प्रचंड आकाराचे कॅनव्हास हाताळले तेवढे इंप्रेशनीस्ट शैलीत पूर्वी कोणीही हाताळलेले नव्हते. इथे हे लक्षात घेतले पाहिजे की स्टुडियो बाहेर मोठ्या आकाराच्या कॅनव्हासवर काम करताना अनेक अडचणी येतात. मॉनेने ‘बगीच्यातील स्त्रिया’ हे आठ फुटी पेंटींग करताना कॅनव्हास हवा तसा खाली वर करता यावा म्हणून खंदक खणून त्यात कप्पीच्या सहाय्याने इझल टांगला होता. कित्येक वेळा वातावरणातील छायाप्रकाश, रंग एवढ्या झपाट्याने बदलत की हातात घेतलेला कॅनव्हास तसाच अर्धवट सोडून द्यावा लागे. त्याची मुलगी असे अर्धवट रंगवलेले कॅनव्हास ढकलगाडीत घेऊन त्याच्या मागे मागे फिरे. जर वातावरणात तसाच प्रकाश, तसेच रंग पुन्हा आले तर त्याला अनुरूप असा अर्धवट राहिलेला कॅनव्हास ढकलगाडीतून निवडून त्यावर तो पुन्हा काम सुरू करी.  इंप्रेशनीझम या एकाच ध्यासाने प्रेरीत होऊन मॉने आयुष्यभर कार्यरत राहिला.
(फ्लोटींग स्टुडियो)
मॉनेला बागबगीच्यांची खूप आवड होती. तो जेथे जेथे राहीला तेथे त्याने बाग जोपासली. १८८३ मध्ये त्याने पॅरीसपासून चाळीस मैलांवर जिवर्नी येथे डोंगर उतारावरची दोन एकर जमीन विकत घेऊन त्यावर एक टुमदार घर आणि स्टुडियो बांधला. घरा भोवती खूप मेहनत घेऊन एक बाग तयार केली. ही बाग आज एक पर्यटकांचे आकर्षण झाली आहे. जिवर्नीमध्ये मॉने त्याच्या मृत्युपर्यंत चाळीस वर्षे राहीला. त्याने केलील्या पेंटींगचे मूळ स्रोत, प्रेरणास्थान या बागेत आपल्याला पहायला मिळतात.
(क्लॉद मॉने – पेंटींग करताना)

(जिवर्नीच्या बागेतील तळी - वॉटर लिली)
रस्यालगतच्या फाटकातून आत शिरल्यावर घराकडे जाणाऱ्या पायवाटेच्या दुतर्फा सुर्यफुल, डेझी, इरीस, डेल्फीनीयम, वगैरे फुलांच्या रांगा लावलेल्या आहेत. वाटेवर ठिकठिकाणी कमानी उभारलेल्या आहेत. कमानी आणि बांबूच्या कामट्यांच्या जाळीवर क्लेमॅटीस्, रानगुलाब आणि व्हर्जिनीयाच्या वेली चढवलेल्या आहेत. डाव्या हाताला लाल, पिवळा, गुलाबी रंगांच्या ट्युलीपचे ताटवे आहेत. एका चौरसात जपानी चेरीची झाडे आहेत. आपल्या बागेत लावायला मॉनेने युरोप, आफ्रिका, आशिया अशा त्रिखंडातून विवीध फुलझाडे, वनस्पती मागवल्या होत्या. रस्याच्या दुसऱ्या बाजूला मॉनेने आपली सुप्रसिध्द वॉटर लिलींची बाग निर्माण केली. या बागेतून एक झरा वाहातो. या झऱ्यावर एक लहानसा जपानी पध्दतीचा लाकडी पूल बांधलेला आहे. मध्यभागी एक तळे आहे. या तळ्यात शेकडो जातीच्या लिली लावलेल्या आहेत. इंप्रेशनीस्ट शैलीत स्टुडियोच्या बाहेर उघड्यावर काम करताना काही मर्यादा पडतात. मॉनेने आपल्या स्टुडियोच्या सभोवतीच निसर्ग निर्माण करून त्या मर्यादांवर उपाय शोधला. आपल्या आयुष्यातील शेवटीची वीस वर्षे त्याने या वॉटर लिलींची पेंटींग करण्यात घालवली. त्यातील काही पेंटींग बागेतल्या एका छोट्या म्युझियममध्ये ठेवलेली आहेत. पॅरीसमधील्याच नव्हे तर जगातल्या सगळ्या प्रख्यात म्युझियममध्ये मॉनेचे एकतरी वॉटर लिली सापडतेच.
मॉनेच्या सुरवातीच्या पेंटींगमध्ये तळे, काठावरची झाडे, जपानी पूल, पायवाटेच्याकडेला लावलेले फुलांचे ताटवे असे सगळे तपशील असायचे. नंतर त्याने तपशीलां ऐवजी फक्त तळ्याच्या पाण्यात पडलेल्या आकाश आणि ढगांच्या प्रतिबिंबावर लक्ष केंद्रित करायला सुरवात केली. त्याच्या तळ्याकडे बघण्याचा व्ह्यू पॉईंट खूप उंचावरून असल्यामुळे त्याच्या पेंटींगमध्ये पृष्ठभागाचे सपाटीकरण झाले. त्याचा संपूर्ण कॅनव्हासच जणू काही तळ्याचा आरसपानी पृष्ठभाग झाला. वॉटरलिलीचा आकार अस्पष्ट झाला आणि उरला फक्त रंगांच्या प्रतिबिंबाचा खेळ. रंगाच्या छटा आणि पोत यांच्या विवीध शक्यता त्याने आपल्या कॅनव्हासवर अजमावून पहायला सुरवात केली.
 (वॉटर लिली - ऑरेंज्युरी)
पहिल्या महायुध्दाच्या सुरवातीला त्याने प्रचंड मोठ्या आकाराचे कॅनव्हास रंगवायला घेतले. वीस पंचवीस फुटी कॅनव्हासवर काम करण्यासाठी त्याने वॉटरलिलीची शेकडो प्राथमीक रेखाटने केली. या कामाचा आवाका आणि स्वरूप अतिशय प्रचंड होते. वाढते वय, प्रकृती अस्वास्थ्य आणि त्यात रेन्वा, रोदँ आणि दगा सारख्या जवळच्या मित्रांचे निधन याने तो शरीराने आणि मनाने खचला. या काळात त्याला त्याचा आर्ट डीलर पॉल ड्युरांड रूएल आणि मित्र जॉर्ज क्लेमांस्क्यू यांनी सतत उत्तेजन दिले. ड्युरांड रूएलने इंप्रेशनीस्टांना अगदी सुरवाती पासून पाठींबा दिला होता. इतर आर्ट डीलर इंप्रेशनीस्टांचे कॅनव्हास आपल्या गॅलेरीत ठेवायला सुध्दा नकार देत होते त्या काळी ड्युरांड रूएलने त्यांचे कॅनव्हास खरेदी करून त्यांना मदत केली होती. क्लेमांस्क्यू हा फ्रान्समधील एक फार मोठा राजकारण धुरंधर होता. त्याने मॉनेला तो करत असलेले वॉटर लिलीचे कॅनव्हास राष्ट्राला अर्पण करायला सुचविले. मॉनेचे हे वॉटर लिलीचे काम जिवर्नीमध्ये दहा वर्षे चालू होते या वरून त्याचा आवाका लक्षात यावा.
 (वॉटर लिली - ऑरेंज्युरी)
हे काम चालू असताना त्याला मोतीबिंदूचा त्रास होऊ लागला. आपण काय बघतोय व कॅनव्हासवर काय उतरवतोय तेच त्याला कळेनासे झाले. कित्येक वेळा तो फक्त इतक्या वर्षांचा अनुभव आणि अंत:प्रेरणेवर विसंबून अंदाजानेच काम करत असे. २००३ मध्ये एका नेत्रविकार तज्ञाने मॉनेला मोतीबिंदू झाल्यावर कसे दिसत असेल याचा काँप्युटर सिम्युलेशन या तंत्राच्या सहाय्याने अभ्यास केला. त्याने त्या अभ्यासातून मॉनेच्या उत्तरायुष्यातील कामात त्याच्या ब्रशचे फटकारे कसे जोरकस झाले, तो प्रामुख्याने निळा, नारींगी आणि तपकीरी रंगांचा वापर का करू लागला, त्याच्या पेंटींगमधील तपशील कसे गेले, वस्तूंचे आकार एकमेकात कसे विलीन होऊ लागले वगैरे बदलांचे विश्लेषण केले होते. पण मला ते फारसे पटत नाही. कारण अशा अभ्यासातून फार तर मॉनेला त्याच्या बाह्य चक्षूंनी काय दिसत होते याचा उलगडा करता येईल पण त्याच्या अंत:चक्षूंना काय दिसत होते याचा उलगडा करणे अशक्य आहे.
शेवटी १९२३ मध्ये त्याच्यावर मोतीबिंदूची शस्त्रक्रिया करण्यात आली. शस्त्रक्रियेनंतर त्याची दृष्टी सुधारली. मला आता सगळे स्पष्ट दिसू लागले आहे असे त्याने जाहिर केले आणि तो पुन्हा झपाट्याने कामाला लागला. १९२६ पर्यंत त्याने वॉटर लिलीचे बरेच प्रचंड कॅनव्हास पूर्ण केले. डिसेंबर १९२६ मध्ये वयाच्या ८६व्या वर्षी क्लॉड मॉनेचे निधन झाले. क्लेमांस्क्यूच्या सांगण्याप्रमाणे मॉनेने वॉटर लिलीची पेंटींग राष्ट्राला अर्पण केली होती. ही पेंटींग लुव्र म्युझियमच्या परीसरातील ऑरेंजेरी या इमारतीत कायम स्वरूपी प्रदर्शनात मांडून ठेवली आहेत. मॉनेच्या निधनानंतर सहा महिन्यांनी मे १९२७ मध्ये त्याचा उद्-घाटन समारंभ झाला. मॉनेच्या पन्नास वर्षांच्या प्रदिर्घ कारकीर्दीतील सर्वात्कृष्ट काम आज आपल्याला ऑरेंजेरीमध्ये बघायला मिळते. ऑरेंजेरीमध्ये इतरही इंप्रेशनीस्ट चित्रकारांची पेंटींग आहेत पण गर्दी होते ती मॉनेच्या वॉटर लिलींसाठी. दोन मोठ्या लंबगोलाकृती आकाराच्या हॉल मध्ये मॉनेची वॉटर लिलीची चाळीस फुट लांब भव्य पॅनेल लावलेली आहेत. त्या हॉल मध्ये शिरल्यावर तोंडाचा आ वासतो. मॉनेच्या पेंटींगच्या भव्यतेची, आकार आणि रंग एकमेकात विलीन करताना त्याने निळ्या रंगाशी केलेला विस्मयकारी खेळ पाहून बघणारा थक्क होतो. आर्ट आणि पेंटींगवरील पुस्तकातील वॉटर लिलीचे कितीही प्रिंट पाहिले असले तरी ऑरेंजजेरीतील पॅनेल प्रत्यक्ष बघताना येणा-या अनुभवाची त्या प्रिंटवरून तीळमात्रही कल्पना येत नाही. लंबगोलाकर हॉलमध्ये वॉटर लिलीची भव्य पॅनेल बघताना जी प्रचीती येते ती केवळ अवर्णनीय अशीच म्हणावी लागेल. हॉफमन हा संगीत समीक्षक बीटहोवेनच्या सी मेजर मधल्या पाचव्या सिंफनीचे परीक्षण करताना म्हणाला होता ‘रात्रीच्या काळोखातून प्रकटलेल्या तेजस्वी प्रभेच्या प्रकाशातील मागे पुढे नाचणा-या राक्षसी सावल्यांनी आपण क्षणभर भयभीत होतो पण त्या तेजाने आपल्यातील सर्व हीण जळून जाते. उरते फक्त एक हळवी सुखद वेदना. त्या सर्वांग व्यापून टाकणाऱ्या वेदनेच्या गर्भात जाणवतात वैश्वीक प्रेमाची स्पंदने. त्या सुरांच्या आर्ततेने आपले हृदय भरून येते. तो विलक्षण आनंदाचा क्षण अनुभवत असताना आपण स्तिमीत होतो.’ हॉफमनच्या शब्दात वॉटर लिलीचे वर्णन करायचे झाले तर ते सिंफनी इन ब्ल्यु असेच करावे लागेल.
 (वॉटर लिली - ऑरेंज्युरी)
 पूर्वी अमूर्त चित्रकला मला फारशी भावत नसे. उत्तर आधुनीक कालखंडात संगीत आणि चित्रकलेतील सीमारेषा पुसण्याचे जे प्रयोग झाले ते मला अनाकलनीय वाटायचे. पण वॉटर लिली बघीतल्यानंतर किंवा अनुभवल्यानंतर असे म्हणू या, पूर्वी अनाकलनीय वाटणा-या गोष्टींकडे बघण्याची एक नवी दृष्टी माझ्याकडे आली. युरोपच्या सहलीची मी एवढी काळजी पूर्वक आखणी केली होती. पण फारशी ओळख नसलेल्या एका व्यक्तीने अल्पपरीचयात दिलेला सल्ला न एकता ऑरेंजेरीला आणि नंतर पाँपिदू सेंटरला मी गेलो नसतो तर आयुष्यातील एका मोठ्या आनंदाला मुकलो असतो हे निश्चीत. हा आनंद सतरा दिवसात अठरा देश बघण्याच्या आनंदापेक्षा खूप मोठा होता. माझ्यापुरता तरी.


(क्लॉद मॉने – फोटो – नाडर)
मूळ प्रसिद्धी – हितगूज – ई दिवाळी २०११ अंक / सुधारीत – नोव्हेंबर २०१३
मूळ  पेंटींग - तैलरंग कॅनव्हास – क्लॉड मॉने / सौजन्य - विकीपिडीया
टेलिफोन – 91- 22-26116995 / 91-9619016385 / इमेल – jayant.gune@gmail.com

Thursday, November 28, 2013

ओव्हेरचे चर्च

ओव्हेरचे चर्च

         आमच्या झोपण्याच्या खोलीत व्हिन्सेंट व्हान गॉगच्या ‘ओव्हेरचे चर्च’ या सुप्रसिध्द पेंटींगचा प्रिंट फ्रेम करून लावलेला आहे. ओव्हेर फ्रान्समध्ये कुठे तरी असावे या पलीकडे मला इतके दिवस काहीही माहीत नव्हते. ओव्हेरला आपण जाऊ असे मला कधी स्वप्नातसुध्दा वाटले नसेल. युरोपची सहल संपल्यावर सरळ मुंबईला न परतता म्युझियम बघण्यासाठी म्हणून मी आणि माझ्या पत्नीने आमचा पॅरीसमधील मुक्काम पाच सहा दिवसांनी वाढवला होता. सुनील काळदाते नावाच्या गेली तीस वर्षे पॅरीसमध्ये राहणा-या मराठी माणसाशी आमची तेथील वास्तव्यात ओळख आणि मैत्री झाली. एकोणीसशें ऐशीं साली त्याने चित्रकार म्हणून पॅरीसमध्ये पहिल्यांदा पाऊल ठेवले होते. पेंटींगच्या जोडीने फोटोग्राफी, फ्रेंच टीव्ही सीरीयल, शॉर्ट फिल्म, आय.टी. अशा अनेक क्षेत्रातील मुशाफिरीचा अनुभव त्याच्या गाठीला आहे. त्याने आम्हाला ओव्हेरला भेट देण्याचे सुचवले. आम्ही तात्काळ होकार दिला.
(ओव्हेर सूर ओवाज - आज)
            ओव्हेर सुर ओवाज हे पॅरीसपासून तीस चाळीस किलोमीटरवर असलेले एक छोटेसे, शांत उपनगर आहे. आम्ही रेल्वेने तासाभरात तेथे जाऊन पोचलो. संध्याकाळचे पाच वाजले होते. प्लॅटफॉर्मवर कोणीही नव्हते. आजची तारीख पंधरा मे दोन हजार दहा. मनात विचार आला बरोबर एकशेवीस वर्षांपूर्वी याच स्टेशनवर कदाचित याच वेळेला व्हिन्सेंट आपला धाकटा भाऊ तेओबरोबर कॅनव्हासची वळकटी आणि काखेत इझल घेऊन उतरला असेल.
(व्हिन्सेंट व्हॅन गॉग - सेल्फ पोर्ट्रेट)
        
          ओव्हेरला येण्यापूर्वी व्हिन्सेंट सँ रेमी येथील मनोरूग्णालायात उपचार घेत होता. त्याला तेथून बाहेर पडायचे होते. कमिय पिसारो या जेष्ठ इंप्रेशनीस्ट चित्रकाराने व्हिन्सेंटला ओव्हेर या गावी जाऊन रहाण्याचा सल्ला दिला. त्यानुसार व्हिन्सेंटने ओव्हेरला जाण्याचा निर्णय घेतला. ओव्हेर हे पॅरीसजवळील एक छोटेसे खेडे होते. पॅरीसमध्ये प्रॅक्टीस करणारा गाशे नावाचा एक डॉक्टर ओव्हेरला रहायचा. तो व्हिन्सेंटचा चांगला मित्र होता आणि त्याच्या पेंटींगचा चाहाताही. त्यामुळे ओव्हेरमध्ये व्हिन्सेंटला डॉक्टर गाशेच्या देखरेखीखाली रहाचा येणार होते. डॉ. गाशे मोठ्या आनंदाने व्हान गॉग बंधूंना घ्यायला स्टेशनवर गेला. ओव्हेरचा आणि चित्रकारांचा संबंध पूर्वी पासून होता. कमिय पिसारो आणि पॉल सेझान अठराशेंसत्तरमध्ये ओव्हेरमध्ये मुक्काम ठोकून होते. डॉ. गाशे स्वत: एक हौशी चित्रकार आणि फ्रेंच नव-चित्रकलेचा चाहाता आणि संग्राहक होता. इंप्रेशनीस्टांच्या मांदियाळीतील रन्वा, सिस्ले, दगा, मोने आणि माने प्रभृतींनी त्याच्या दिवाणखान्यात नाहीतर घरामागच्या परसबागेत बसून पेंटींग केली होती.
(डॉ.गाशे - पोर्ट्रेट - व्हॅन गॉग)
       व्हिन्सेंटने ‘डॉ. गाशेचे पोर्ट्रेट’ केले आहे. पांढरी टोपी आणि जांभळा कोट घातलेला डॉ. गाशे एका टेबलावर हाताचे कोपर टेकून बसला आहे. हाताच्या मुठीने चेहे-याला आधार दिला आहे. दु:खाचे चित्रण करण्यासाठी वापरली जाणारी पारंपारीक पोझ. मुद्रेवर दु:खी कष्टी भाव. या पोर्ट्रेटमध्ये व्हिन्सेंटने आणखी काही प्रतीकांची योजना केलेली आहे. त्याकाळी प्रेमभंगाचे कथानक असलेल्या शोकांतीका लोकप्रिय होत्या. पोर्ट्रेटमध्ये टेबलावर ठेवलेल्या दोन कादंब-यात अशा प्रकारच्या शोकांतीका होत्या. व्हिन्सेंटला शहरी जीवन मुळीच आवडत नसे. शहरी जीवन म्हणजे आजारपण, रोगराई आणि दु:ख. उलट खेड्यातील जीवन आरोग्यकारक आणि आनंदी असते असा त्याचा अनुभव होता. म्हणूनच त्याने पॅरीस सोडून दक्षिण फ्रान्समधील  ग्रामिण भागातील आर्ल गाठले. व्हिन्सेंटला या पोर्ट्रेटमध्ये नागरी जीवनाच्या दुष्परीणामांनी दु:खी झालेला आधुनीक मानव दाखवायचा आहे. नागरीकरणातून उद्भवणाऱ्या दु:खापासून तात्पुरती का होईना सुटका करण्याचा प्रयत्न व्हिन्सेंटने आपल्या कलेच्या माध्यमातून वारंवार करुन पाहीलेला आहे.
         व्हिन्सेंट वीस वर्षांचा असताना त्याचे एका मुलीवर प्रेम होते. पण तिने त्याला नकार दिला होता. या नकाराचे दु:ख तो कधीच पचवू शकला नाही. त्या नंतर त्याच्या आयुष्यात बऱ्याच स्त्रिया आल्या पण त्यापैकी कोणाशीही त्याचे भावबंध जुळू शकले नाहीत. डॉ. गाशेला मार्गारेट नावाची एक मुलगी होती. तिचे पियानो वाजवतानाचे एक पोर्ट्रेट व्हिन्सेंटने केले आहे. असे म्हणतात की तिचे व्हिन्सेंटवर प्रेम होते. व्हिन्सेंटला त्या प्रेमाची कल्पना होती की नाही याचा निश्चित पुरावा नाही, पण त्याच्या मृत्युचे तिला खूप दु:ख झाले होते हे मात्र खरे.
(पोर्ट्रेट - एक युवती - व्हॅन गॉग)
          व्हिन्सेंट होता त्या काळी ओव्हेर हे एक छोटेसे खेडेगाव होते. त्या वेळची शेतक-यांची शाकारलेली घरे जाऊन त्या जागी आता पॅरीसमध्ये नोकरी धंद्या निमीत्त जाणा-या लोकांनी बांधलेली आधुनिक पध्दतीची टुमदार घरे आली होती. ओव्हेर गाव उवाझ नदीच्या किना-यावर वसले आहे. व्हिन्सेंट रहात होता त्या राव्हूच्या कॅफेकडे आम्ही चालत चालत निघालो. आकाश निळेभोर होते. संध्याकाळचे साडे पाच वाजले होते तरी सुर्यास्त उशीरा असल्याने स्वच्छ उन पडले होते. हवेत सुखद गारवा होता. आम्ही पाच मिनीटात कॅफे गाठला. आमच्यासारख्या पर्यटकांची तुरळक गर्दी होती. आमचा मार्गदर्शक सुनील म्हणाला की दहा बारा वर्षांपूर्वी या गावात फारसे कोणी फिरकत नसे. कधीतरी एखाद्या पाहुण्याला घेऊन आम्ही मित्रमंडळी संध्याकाळी यायचो. कॅफेत वाइन पिता पिता गप्पा होत. बारच्या डाव्या बाजूला एक मोडकळीला आलेला जिना होता. आम्ही मालकाला विचारून त्या अंधा-या जिन्यावरून वर जायचो. वरच्या मजल्यावर व्हिन्सेंट व्हान गॉग रहायचा ती खोली होती. त्याचा तो सुप्रसिध्द पलंग आणि खुर्ची तशीच जपून ठेवलेली होती. आम्ही त्या खुर्चीवर बसायचो, पलंगावर लोळायचो. नंतर तो कॅफे एका अमेरीकन माणसाने विकत घेतला आणि त्याचे म्युझियममध्ये रूपांतर केले. आता तो बघण्यासाठी सहा युरो मोजावे लागतात. म्युझियममध्ये रूपांतर करताना त्या कॅफेचे मुळचे स्वरूप बरेच बदलले आहे. त्यापेक्षा रेल्वे स्टेशन समोरचे कॅफे ल मनारा बरेचसे मुळच्या कॅफे राव्हूसारखे आहे. आम्ही गेलो तो पर्यंत साडे पाच वाजल्याने तिकीटविक्री बंद झाली होती. पण सुनीलच्या फ्रेंचवरील प्रभुत्वाने आम्हाला आत जाण्याची परवानगी मिळाली ते सुध्दा तिकीट न घेता. बार आणि कॅफेचे म्युझियममध्ये रुपांतर झाल्याने तेथे फ्रेंच जेवण घेण्याचा आमचा बेत आम्हाला रहीत करावा लागला. आम्ही त्या डगमगत्या जिन्यावरून वर गेलो. ज्या खोलीत व्हिन्सेंटने आपल्या भावाच्या बाहुपाशात शेवटचा श्वास घेतला होता तीच ही खोली. त्या खोलीतून स्मशान आणि एक चर्च दिसत होते. व्हिन्सेंटने आर्लमधील आपल्या वास्तव्यात बेडरूमची अनेक पेंटींग केली होती. ही बेडरूम तशीच दिसत होती. फक्त खुर्ची नवीन होती आणि पलंगावरील बिछाना काढून टाकलेला होता. नुसत्या स्प्रिंगवर बसलो असतो तर चिमटे बसण्याची शक्यता होती. त्यामुळे आम्ही पलंगावर बसण्याचा बेत रहीत केला. गावातील दुकानात त्या डिझाईनच्या खुर्च्या सुवेनीर म्हणून मिळतात असे सुनील  नंतर म्हणाला.
(कॅफे राव्हूतील व्हिन्सेंटची खोली तेव्हा)
(कॅफे राव्हूतील व्हिन्सेंटची खोली आज)
       कॅफे राव्हूतून टेकडीकडे जाणा-या रस्यावर ते चर्च होते. गावातून येणारा रस्ता चर्चच्या मागच्या बाजूने येतो. मी त्या चर्चचे फोटो काढायला थांबलो तर सुनील म्हणाला थांब आपण व्हिन्सेंटने ज्या कोनातून या चर्चचे पेंटींग केले आहे त्याच कोनातून फोटो काढू. आम्ही धावतच त्या कोप-यावर गेलो आणि त्या चर्चकडे पाहीले. बाजूच्या एका दिव्याच्या खांबावर व्हिन्सेंटने केलेल्या ‘ओव्हेरचे चर्च’ या पेंटींगच्या प्रिंटची फ्रेम लावली होती. हे चर्च आणि हे पेंटींग. पेंटींगमधील गडद जांभळ्या रंगाचे आकाश रात्रीची वेळ दर्शवत होते. आवारातील पिवळसर रंगाचे गवत आणि फरसबंदी केलेल्या रस्त्याच्याकडेने आपला स्कर्ट सावरत चर्चच्या दिशेने जाणा-या पाठमो-या स्त्रीच्या आकृतीने उदास आणि खिन्न वातावरणाची निर्मिती होते. चांदण्याच्या मिणमिणत्या प्रकाशात उजळलेली चर्चची पिळवटलेली बाह्यरेषा आणि चर्चच्या विपर्यास्त पर्स्पेक्टिव्हमुळे वातावरणात एक प्रकारच्या गूढपणाची भर पडते. व्हिन्सेंट आपल्या चित्रविषयाशी एवढा एकरूप व्हायचा की त्याच्या मनातील अस्वस्थपणा, खळबळ त्याच्या ब्रशच्या फटकाऱ्यात उतरत असे. उलट अर्थाने व्हिल्सेंटच्या सर्वच कामातून त्या त्यावेळी त्याची मनस्थिती कशी होती ते ओळखू येते. चित्रविषयात सर्वस्व झोकून देण्याच्या पध्दतीमुळे इम्प्रेशनीझमचा पुढे विकास झाला. त्याची ही शैली पुढे एक्सप्रेशनीझम म्हणून ओळखली जाऊ लागली.
ओव्हेरचे चर्च - तैलरंग कॅनव्हास व्हॅन गॉग

ओव्हेरचे चर्च - फोटो - आज
        व्हिन्सेंट ओव्हेरमध्ये आल्यावर थोडा सावरला. प्रकृतीची काळजी घ्यायला डॉ. गाशे होताच. सँ रेमीचे आजारपण तो विसरला. ओव्हेर मधील दोन महिन्यात त्याने अनेक पेंटींग केली. त्याच्या अवती भवती असलेली माणसे, निसर्गाची विवीध रूपे त्याने आपल्या कॅनव्हासवर चित्रीत केली. व्हिन्सेंट व्हान गॉगशी संबंध आलेली प्रत्येक वस्तू आणि वास्तू पर्यटकांचे आकर्षण झाल्या आहेत. त्यातील शक्य होतील तेवढ्या पाहून घेण्याचे आम्ही ठरवले. इंप्रेशीनीस्टांच्या पूर्वी एक दोबीनी नावाचा चित्रकार ओव्हेरमध्ये राहयला आला होता. त्याला श्रध्दांजली म्हणून त्याने त्याच्या घराच्या बागेचे एक सुंदर पेंटींग ‘दोबीनीची ओव्हेर मधील बाग’  फक्त हिरव्या रंगाचा वापर करून रंगवले होते. हे पेंटींग बघताना चित्रकाराचेही मन प्रसन्न असावे असे वाटते. ओव्हेरमधील वास्तव्यात असे क्षण त्याच्या वाटेला फारसे आले नाहीत. जवळच आलो आहोत तर पाहून घेऊ म्हणून ती बाग आम्ही पाहायला गेलो.
तेथून पुढे जाणारा थोडा चढावाचा रस्ता माळरानाकडे जात होता. गाव मागे पडले. रस्त्याच्या एका बाजूला स्मशानाची भिंत आणि दुस-या बाजूला गव्हाची शेते दिसू लागली. वसंत ऋतूतील सुंदर उन पडले होते. संध्याकाळच्या मंद वा-यावर निळसर हिरव्या रंगाचे शेत डोलत होते. व्हिन्सेंटने अशाच एका  प्रसन्न संध्याकाळी त्याचे ते सुप्रसिध्द ‘गव्हाचे शेत’ हे चित्र रंगवले असेल. त्याच गव्हाच्या शेतातून आज आम्ही चालत आहोत या कल्पनेने अंगावर रोमांच उभे राहिले. व्हिन्सेंट आर्लमध्ये असताना तिथला प्रखर सूर्यप्रकाश त्याच्या पॅलेटवर आला होता. त्याने केलेल्या सूर्यफुलांच्या आणि गव्हाच्या शेतांच्या पेंटींगमध्ये हे पॅलेट दिसून येते. ओव्हेरमधील वास्तव्यात त्याच्यावरील क्रोम यलो आणि यलो ऑकर या रंगांचा प्रभाव थोडा कमी झाला होता. क्षितीजापर्यँत पसरलेल्या गव्हाच्या शेतामधून लांब जाणारी एक पायवाट होती. आम्ही त्या पायवाटेवर उभे राहून एकमेकांचे फोटो काढले. आकाशात ढग गोळा झाले. आभाळ दाटून आले. आता पाऊस पडला तर या उघड्यावर आसरा कुठे घेता येईल ते बघू लागलो. पण आकाशातील विलक्षण रंगसंगती कॅमेऱ्यात पकडण्याचा मोह आवरता येईना. व्हिन्सेंटने असाच क्षण ‘ढगाळलेल्या आकाशाखालील गव्हाचे शेत’ या आपल्या पेंटींग मध्ये पकडून अमर केला आहे. कॅनव्हासचा दोन तृतीयांश भाग काळपट निळ्यारंगाच्या आकाशाने व्यापला आहे. उरलेल्या एक तृतीयांश भागात निळसर हिरव्या रंगाचे गव्हाचे शेत. सँ रेमीमध्ये रंगवलेल्या गव्हाच्या शेताच्या कॅनव्हासवरील पिवळा रंग येथे अभावानेच दिसतो. पुढे घडणा-या अघटीताची चाहूल तर त्याला लागली नसेल?
व्हीटफिल्ड अंडर क्लाउडेड स्काय - तैलरंग कॅन्हास

जून महिना व्हिन्सेंटला चांगला गेला. पण नंतर नैराश्याच्या झटक्याने त्याला पुन्हा ग्रासले. जुलै महिन्यातील कडक उन्हामुळे त्याच्या पाचवीला पुजलेल्या अस्वस्थपणाने परत उचल खाल्ली. त्याची मनस्थिची बिघडली. त्याचा आत्मविश्वास डळमळला. त्याच्या पेंटींगमध्ये भिरभी-यासारख्या दिसणाऱ्या रेषा त्याच्या मनातील खळबळीच्या निर्देशक आहेत.

         व्हिन्सेंट सकाळीच कॅनव्हास, रंगांच्या ट्युब, ब्रशचा खोका आणि काखोटीला इझल घेऊन कॅफे राव्हूमधील आपल्या खोलीच्या बाहेर पडे आणि गावाबाहेरील शेतात जाऊन पेंटींगला सुरवात करीत असे. मी खूप वर्षांपूर्वी पाहिलेल्या मेट्रो गोल्डवीन मेयरच्या लस्ट फॉर लाईफ या चित्रपटातील एक प्रसंग मला आठवला. व्हिन्सेंट माळरानावरच्या एका गव्हाच्या शेतात इझलवर कॅनव्हास लावून बसला आहे. गहू कापणीला आला आहे. तळपत्या ऊन्हात न्हाऊन निघालेल्या शेताचे चित्र पिवळ्या धम्म रंगात रंगवून होते तोच काळे ढग आले आणि अचानक आकाशाचा रंग पालटला. क्षणोक्षणी बदलणारा रंग कॅनव्हासवर उतरवण्यासाठी ट्युबमधला रंग पॅलेटवर घेऊन मिश्रण करायला वेळ नव्हता. त्याने निळ्या आणि काळ्या रंगांच्या ट्युब सरळ कॅनव्हासवर पिळल्या आणि ब्रशच्या दोन चार फटका-यात हवा तो परीणाम कॅनव्हासवर साकार झाला. पेंटींग पूर्ण झाल्याच्या समाधानात तो स्वत:शीच किंचीत हसला. तेवढ्यात इतका वेळ कुठेतरी लपून बसलेल्या कावळ्यांचा एक थवा आकाशात उडाला. उडणा-या कावळ्यांनी इतका वेळ मोकळे असलेले आसमंत व्यापून टाकले. काव, काव, काव. व्हिन्सेंटच्या कपाळावरची शीर उडू लागली. तो अस्वस्थ झाला. त्याचा उभा देह पिळवटून गेला. त्याने बंद केलेला खोका उघडला आणि त्यातून पॅलेट नाईफ बाहेर काढून उडणारे कावळे भराभर कॅन्हासवर उतरवले. एवढ्या झपाट्यात की एक क्षण असे वाटले की सगळा कॅनव्हास कावळ्यांनी भरून जातोय की काय. ‘भिववणा-या आकाशाखालील गव्हाचे शेत आणि कावळे’ हे त्याचे शेवटचे पेंटींग त्याने कुठल्या कोनातून केले असावे. ते कावळे खरेच त्याला दिसले होते की तो सगळा त्याच्या मनाचा खेळ होता. ते आकाश त्याला भिववणारे का वाटले असावे. त्याच्या अंतर्मनाने त्याला भविष्याची सूचना तर दिली नसेल? या विचाराने मन सुन्न झाले. पत्नीने काय झाले असे विचारल्यावर मी जरा भानावर आलो. चित्रपटातील वरील प्रसंग मी तिला वर्णन करून सांगीतला. क्लर्क डग्लस या नटाने व्हिन्सेंट व्हान गॉगची भूमिका अगदी तदृप होऊन केली होती. एरवी हॉलीवूडच्या देमार चित्रपटात भूमिका करणाऱ्या त्या रांगड्या दणकट नटाने या भूमिकेला अनुरूप दिसण्यासाठी आपले वजन भरपूर घटवले होते.
(व्हीटफिल्ड अंडर थ्रेटनींग स्काय वुईथ क्रोज - तैलरंग कॅनल्हास - व्हॅन गॉग)
(तेच गव्हाचे शेत, तेच ढगाळलेले वातवरण, तोच ग्रीष्म ऋतू – आज १२० वर्षांनंतर)
व्हिन्सेंटचा धाकटा भाऊ तेओ पॅरीसमध्ये गुपिल्स या प्रख्यात आर्ट गॅलेरीमध्ये नोकरी करत होता. त्याची पेंटींगची जाण चांगली होती. व्हिन्सेंटच्या पेंटींगचे अजून पर्यंत कोणीही कौतूक केले नव्हते. तरीही तेओला आपला भाऊ एक प्रतिभावंत आहे आणि एक दिवस तो एक महान चित्रकार म्हणून ओळखला जाईल याची खात्री होती आणि. ओव्हेरमध्ये येईपर्यंत व्हिन्सेंटच्या कामाची फक्त एकाच समीक्षकाने दखल घेतली होती. त्याचे फक्त एकच पेंटींग विकले गेले होते. त्यामुळे त्याला आयुष्यभर उदरनिर्वाहासाठी त्याचा धाकटा भाऊ तेओ याच्यावर अवलंबून राहावे लागले होते. तेओचे आपल्या मोठ्या भावावर निर्व्याज्य प्रेम होते. ते नुसतेच बंधुप्रेम नव्हते. त्याने आयुष्यभर व्हिन्सेंट आणि त्याच्या कलेची पाठीराखण केली. व्हिन्सेंट जेव्हा निराश होई तेव्हा तेओ त्याला उत्तेजन देई. स्वत:ची आर्थिक परीस्थिती फारशी चांगली नसतानाही तो व्हिन्सेंटला नियमीत आर्थिक मदत करी. तेओला कधी दोन पैसे जास्त मिळाले तर त्यातील अर्धा वाटा व्हिन्सेंटचा असे. आपण काहीच कमवत नाही ही गोष्ट व्हिन्सेंटच्या मनाला नेहमी लागत असे. त्याच्या त्या विकल्या गेलेल्या एकमात्र पेंटींगचे गि-हाईक तेओने स्वत:च पैसे देऊन पाठवले असावे असा त्याला दाट संशय होता.
         व्हिन्सेंट ओव्हेरमध्ये येण्याच्या थोडे आधी तेओचे लग्न झाले होते. त्याला दोन महिन्यांचा मुलगा होता. व्हिन्सेंट ओव्हेरमध्ये आल्यावर तेओचा लहान मुलगा आजारी पडला होता. तेव्हा तेओचे त्याच्या मालकशी असलेले संबंध बिघडलेले होते. कोणत्याही क्षणी त्याची नोकरी जाण्याची शक्यता होती. व्हिन्सेंट त्याला भेटायला पॅरीसला गेला तेव्हा त्याला परीस्थितीची कल्पना आली. भावाची आर्थिक परीस्थिची एवढी ओढताणीची असताना आपल्याकडून त्याला काही मदत होण्याऐवजी आपण त्याला भार बनून राहीलो आहोत या कल्पनेने तो खूप अस्वस्थ झाला. तो ओव्हेरला परतला तेव्हा ही काळजी त्याचे डोके पोखरत होती. त्यात जुलै महिन्याचे कडक उन्ह. त्यामुळे त्याची मनस्थिती पुन्हा बिघडली. त्याने नेहमी प्रमाणे डॉ. गाशेकडे दुपारचे जेवण घेतले आणि सरळ माळरानावरच्या शेताची वाट धरली. रविवारची शांत संध्याकाळ होती. अर्ध्या रस्त्यात त्याने खिशातले पिस्तूल काढले आणि नळी छातीवर ठेऊन चाप ओढला. बंदूकीच्या आवाजाने शेतातील कावळे पुन्हा उडाले. त्या कावळ्यांना आपल्या कॅनव्हासवर चित्रीत करून कलेच्या इतिहासात अमर करणारा व्हिन्सेंट मातीत रक्ताच्या थारोळ्यात पालथा पडला. पण त्याचे दुर्दैव तेथे संपले नव्हते. जगण्यात अयशस्वी ठरलेला व्हिन्सेंट मरताना पण अयशस्वीच झाला. तात्काळ मरण त्याच्या नशीबी नव्हते. तेथून तो कसाबसा कॅफे राव्हूमधला अंधारा जिना चढून आपल्या खोलीवर गेला आणि पलंगावर पहुडला. जिन्यात ठिबकलेले रक्त पाहून मिसेस राव्हूने डॉ. गाशेला बोलावून घेतले. डॉ. गाशेने त्याच्यावर तातडीचे उपचार केले आणि पॅरीसमध्ये तेओला तार ठोकली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी तेओ आल्यावर व्हिन्सेंट त्याला म्हणाला रडू नकोस, मी जे काही केले ते आपल्या सर्वांच्या भल्यासाठीच केले आहे. तेओने त्याची समजूत घातली आणि तू यातून वाचशील असा त्याला धीर दिला. त्यावर व्हिन्सेंट म्हणाला की दु:खाला अंत नसतो. तिसऱ्या दिवशी २९ जुलै १८९० रोजी पहाटे एक वाजता त्याने वयाच्या अवघ्या सदतीसाव्या वर्षी आपल्या भावाच्या बाहूपाशात प्राण सोडला. ओव्हेरमधल्या स्मशानात त्याचे दफन करण्यात आले. व्हिन्सेंटच्या मृत्युनंतर त्याचा धाकटा भाऊ तेओ निराशेने खचला. त्यातून तो कधीच सावरू शकला नाही. त्याची प्रकृती ढासळत गेली आणि त्यातच त्याचे अवघ्या सहा महिन्यात पॅरीस मध्ये निधन झाले. पत्नी जोहान्नाने तेओचे दफन ओव्हेरला त्याच्या लाडक्या भावाच्या शेजारी केले.
      रस्याच्या उजव्या हाताला स्मशान होते. स्मशानातून उवाझ नदीचे खोरे आणि गावातील घरांची छप्परे दिसत होती. आम्हाला व्हान गॉग बंधूंची कबर बघायची होती. सुनील म्हणाला इथे कधीही आलो तरी व्हिन्सेंटच्या कबरी जवळ दोन तीन माणसे तरी सापडतातच. त्यामुळे कबर शोधायला त्रास पडत नाही. दोघा भावांच्या कबरी शेजारी शेजारीच आहेत. कबरीच्या जागी कोणतेही बांधकाम नाही. फक्त दोन दगडांना पांढरा रंग देऊन त्यावर त्या दोघा व्हान गॉग बंधूंची नावे व जन्म-मृत्युचे वर्ष लिहीले आहे. ऐंशीच्या दशकात प्रसिध्द झालेली आयर्विग स्टोनची लस्ट फॉर लाईफ ही चरीत्रात्मक कादंबरी आणि माधुरी पुरंदरेने मराठीत व्हिन्सेंट व्हान गॉग या नावाने तिचा केलेला अनुवाद वाचताना डोळ्यात पाणी आले होते. आज इतक्या वर्षांनीसुध्दा कलेच्या ध्याससाठी पणाला लावलेले आयुष्य आणि बंधूप्रेमाच्या विलक्षण कहाणीच्या आठवणीने आम्हा सर्वांचे डोळे पुन्हा एकदा तसेच पाण्याने डबडबले.


व्हॅन गॉग - सेल्फ पोर्ट्रेट
तेओ - पोर्ट्रेट - व्हॅन गॉग












जोहान्ना तेओच्या मागे खूप वर्षे जगली. तिच्या हयातीतच व्हिन्सेंटची थोरवी लोकांना कळू लागली होती. व्हान गॉग बंधू एकमेकांना नियमीत पत्रे लिहीत. त्या भावांचा पत्रव्यवहार व्हिन्सेंटच्या पेंटींग एवढाच प्रसिध्द आहे. त्या दोघांना परस्परांबद्दल वाटणारा जिव्हाळा त्यांच्या पत्रव्यवहारात दिसून येतो. व्हिन्सेंटची मातृभाषा डच होती. शिवाय इंग्लीश आणि फ्रेंचवर त्याचे चांगले प्रभुत्व होते. त्याचे वाचन दांडगे होते. त्याला साहित्याची चांगली जाण होती. याचे प्रतिबिंब त्याच्या पत्रांत पडले आहे. जोहान्नाने त्या दोन भावांच्या पत्रव्यवहाराचे फ्रेंचमध्ये भाषांतर करून ते प्रसिध्द केले. हा पत्रव्यवहार प्रसिध्द झाल्यावर त्यांचे बंधूप्रेम एक दंतकथा बनून गेले. या पत्रांच्या इंग्लीश भाषांतराची सचित्र आवृत्ती स्ट्रँड बुक स्टॉलमध्ये नव्वदसाली पाच हजार रूपयांत मिळायची. एवढी महाग असुनही ती हातो हात संपली. तेओला पॅरीसमध्ये भेटून ओव्हेरमध्ये परत आल्यावर व्हिन्सेंटने त्याला एक पत्र लिहीले होते. हे व्हिन्सेंटने तेओला लिहीलेले शेवटचे पत्र. ते पोस्टात टाकण्यापूर्वीच व्हिन्सेंटने स्वत:वर गोळी झाडून घेतली होती. व्हिन्सेंट गेल्यावर ते पत्र तेओला त्याच्या खिशात सापडले.
‘‘तुझ्या पत्रा बद्दल आणि बरोबर पाठवलेल्या ५० फ्रँक बद्दल आभार.
(तेओला लिहीलेल्या बहुतेक पत्रांची सुरवात अशीच असायची.)
तुला सांगण्यासारख्या पुष्कळ गोष्टी माझ्याकडे आहेत, पण त्याचा काही उपयोग नाही कारण तुला ते पटणार नाही. तुला ज्यांचे मत पटेल अशी बरीच मंडळी पॅरीसमध्ये तुझ्या जवळ आहेत.
तुझं ठीकठाक चाललंय असं जरी तू मला सांगत असलास तरी आंखोदेखा हाल पाहिल्यावर तुझ्या म्हणण्यावर विश्वास ठेवणं कठीण आहे. चौथ्या मजल्यावरच्या लहानशा खुराड्यात एका लहान मुलाला वाढवताना तुला आणि जोला काय त्रास होत असेल त्याची मला कल्पना आली.
आपल्या सर्वांचा चरितार्थ सुरळीत कसा चालेल हा सर्वात महत्वाचा प्रश्न समोर असताना मी अवांतर गोष्टीत वेळ कां घालवतोय? आपल्याला दोघांना मिळून जो काही उद्योगधंदा करायचा आहे त्याची नुसती चर्चा करणे हा सुध्दा खूप लांबचा पल्ला आहे हे लक्षात घे.
बहुतेक चित्रकार चित्रांची विक्री हे आपलं काम नाही असं समजून विक्रीपासून दोन हात लांबच रहातात.
आपल्याला जे काही बोलायचंय ते आपली चित्रंच बोलतील हे जरी कितीही खरं असलं तरी मी तुला जे सांगतोय ते नीट ध्यानात घे. हे मी तुला यापूर्वीही बऱ्याच वेळा सांगीतलं असेल आणि आता मी तुला पुन्हा एकदा अगदी कळकळीने सांगतोय. चित्रांचा फक्त एक विक्रेता म्हणून मी तुझ्याकडे बघत नाही. त्यापेक्षा अधिक काही तरी तुझ्या हातून घडेल याचा मला विश्वास आहे. तू तुझ्या निव्वळ विक्रेत्याच्या भूमिकेतून बाहेर ये आणि चित्रनिर्मितीत लक्ष घालायला सुरवात कर. मी तुला त्यात मदत करीन. कितीही आपत्ती आल्या तरी तू जे काही कॅनव्हास निर्माण करशील ते जास्त शास्वत असतील हे लक्षात घे. हीच गोष्ट मला तुला सांगायची आहे.
सध्या चित्रविक्रेत्यांचे दोन गट पडलेले आहेत हयात चित्रकारांची चित्रं विकणारे आणि मयत चित्रकारांची चित्र विकणारे. या दोन गटांत खरी चुरस आहे.
(आपण मेल्यावर आपल्या पेंटींगना चांगली किंमत येईल आणि त्यामुळे आपल्या भावावरचे आर्थिक संकट टळेल या विचारातून तर व्हिन्सेंट आत्महत्येला प्रवृत्त झाला नसेल?)
आता माझ्या कामाविषयी म्हणशील तर मी त्यात माझं अख्खं आयुष्यच पणाला लावलं आहे. ही आपत्ती मीच माझ्यावर ओढवून घेतली आहे आणि त्याची फळं मी भोगतोय. ते जाऊं दे.
तू काही इतर विक्रेत्यांसारखा नाहीस हे मला चांगलंच ठाऊक आहे. तू तुझी बाजू निवडू शकतोस. सहानभूतीने पण योग्यायोग्याचा विचार करूनच निर्णय घे.’’
         हे पत्र मला व्हिन्सेंटच्या खिशात सापडले असा शेरा तेओने त्या पत्रावर स्वत:च्या हस्ताक्षरात लिहीलेला आहे. व्हिन्सेंटच्या बदलत्या मनस्थितीचे प्रतिबिंब जसे त्याच्या ब्रशच्या फटका-यांमध्ये दिसून येते तसे त्याच्या पत्रांतील भाषेच्या शैलीत. या शेवटच्या पत्रातील तुटक अडखळणारी भाषा त्याच्या मनातील खळबळ तर दाखवत नसेल?
         व्हिन्सेंटच्या मृत्युनंतर त्याची लोकप्रियता वाढत गेली. पिकासोने म्हटले होते की माझ्या आवडीचे चित्रकार बरेच आहेत पण व्हिन्सेंटवर माझे प्रेम आहे. आज व्हिन्सेंट व्हान गॉगची गणना जगातील मोजक्या महान चित्रकारांमध्ये होते. १९७३ मध्ये ऍमस्टरडॅममध्ये रेब्रांद म्युझियमच्या जवळच व्हान गॉगच्या चित्रांसाठी एका स्वतंत्र आणि प्रशस्त अश्या म्युझियमची स्थापना करण्यात आली. तेओ आणि जोहान्नाच्या मुलाचे नाव त्याच्या काकाच्या नावावरून व्हिन्सेंट असे ठेवले होते. आपल्या जगद्-विख्यात काकांच्या नावे स्थापन करण्यात आलेल्या या म्युझियमचे उद्-घाटन करण्या इतपत दीर्घायुष्य त्याला लाभले.
         पॅरीसमध्ये आम्ही होतो तेव्हा योगायोगाने माझा शिकागोमध्ये रहाणारा मुलगासुध्दा त्याच्या कंपनीच्या कामा निमीत्ताने पॅरीसमध्ये होता. तोही आमच्या बरोबर ओव्हेरला आला होता. त्याने मला एक प्रश्न विचारला. व्हिन्सेंट व्हान गॉग आजही एवढा लोकप्रिय कां आहे? त्याची कला, त्याचे मन:पूत जीवन, भावाभावांचे जिव्हाळ्याचे नाते की त्याची कलेवरची अढळ निष्ठा. उत्तर अवघड आहे. कलाकृती बघताना कलाकाराचे जीवन अणि त्याची कलेवरची निष्ठा यांना त्याच्या कलाकृतींपासून अलग करून बघणे कितपत शक्य होईल?

* * * * *
लेखातील मूळ पेंटींग – व्हिन्सेंट व्हॅन गॉग : सौजन्य – गुगल ईमेज
लेखातील फोटो – जयंत आणि कौशिक गुणे
प्रथम प्रसिद्धी – मौज दिवाळी - २०१०
लेखक - जयंत गुणे, पत्ता - 10, मधुमधुरा, प्रार्थना समाज रस्ता, विलेपार्ले, मुंबई, 400057.
टेलीफोन - 22-26116995, 91-9619016385 ईमेल : jayant.gune@gmail.com
ब्लॉग : jayantgune@blogspot.com