मुलँ रूज - १६

२१ रू कुलॅनकुर ही एक चार मजली जुनी इमारत होती. प्रथमदर्शनी हिरव्या काचांच्या खिडक्या व तिचे ऐसपैस लोखंडी सज्जे नजरेत भरत. इमारतीच्या मूळ आराखड्यात सर्व सुखसोयींची नीट योजना केलेली होती. तिच्या मालकाने सभ्य व इज्जतदार लोकांना राहायला चांगले घर मिळावे हा उच्च उद्देश ठेवून ती इमारत बांधायला घेतली होती. फ्रँको-प्रुशियन युद्ध संपता संपता ती तयार झाली. सुरुवातीला मोंमार्त्रची शुद्ध हवा, शांत वातावरण पसंत पडल्याने काही मध्यमवर्गीय कुटुंबे राहायला आली. पण मोंमार्त्रचे दिवसभरचे शांत वातावरण संध्याकाळ झाली रे झाली की पार बदलून जाई. रस्त्यावरची वर्दळ वाढू लागे. शहरातल्या दिवसभराच्या कामाने दमलेल्या पुरुषांना रस्त्यावरच्या गर्दीतून वाट काढणे कठीण जाई. वाटेत एखादी बाई हळूच धक्का मारी. कधी कधी सरळ हात पकडून बाजूला खेचे. घरी बायकोकडून काय मिळेल असे सुख देण्याची तयारी ती बेधडकपणे त्याच्या डोळ्याला डोळा भिडवून दर्शवी. हे सांगताना तिच्या उरोजांचा ओझरता स्पर्श होत असे. काही सभ्य गृहस्थ तरीही आपापल्या घरी सरळ परत जात. पण सगळ्यांनाच तसे सभ्य राहणे जमत नसे. मग घरी भांडणे होत. हळूहळू अशी कुटुंबे एक एक करून सोडून जाऊ लागली. मग घरमालकाला आपल्या भाडेकरूंना काही सवलती द्याव्या लागल्या. उदाहरणार्थ, नैतिक आचरणविषयक असलेल्या कडक अटी थोड्या शिथिल झाल्या. एक एक करून सर्व अटी कमी होत गेल्या. शेवटी फक्त भाडे भरले पाहिजे, याशिवाय दुसरी कोणतीही अट शिल्लक राहिली नाही. एके दिवशी चक्क एक वेश्या भाडेकरू म्हणून राहायला आली तेव्हा लॉजची व्यवस्थापक मादाम ल्युबेतला खूप वाईट वाटले. पण करता काय! भाडे वेळेवर मिळत असल्याने तिला तक्रारीला दुसरी जागा नव्हती.

तिच्यापाठोपाठ एक चित्रकार राहायला आला. चौथ्या मजल्यावर. उंचापुरा आडमाप देहाचा. त्याच्याकडे बघून भीतीच वाटायची. त्याने आल्या आल्या दोन खोल्यांमधील पार्टिशन पाडून टाकले आणि सगळा कचऱ्याचा ढीग जिन्यात लोटून दिला. रस्त्यावरून जाणाऱ्या लोकांच्या डोक्यावर रॅबिटचा वर्षाव होऊ लागला. लोक वर बघून शिव्या देऊ लागले तर हा खिडकीतून त्यांच्यावर थुंकला. काय प्रकार आहे म्हणून बघायला मादाम ल्युबेत वर आली. दरवाजा बंद होता व आतून तोडफोडीचे आवाज येत होते. बराच वेळ दरवाजा ठोकल्यावर तिला चित्रकार महाशयांचे दर्शन झाले. संपूर्ण नग्न, घामाने भिजलेला, हातात हातोडा व दाढीत प्लास्टरची धूळ. रस्त्याकडच्या भिंतीला एक मोठे भगदाड पाडून झाले होते. ‘आता पेंटिंग करायला हरकत नाही. झकास स्टुडिओ तयार झालाय. काय अंधार होता पहिल्यांदा.’ हवा खेळती राहावी म्हणून त्याने जेव्हा करवतीने दरवाजा कापायला घेतला तेव्हा मात्र पोलिसांना बोलावून जबरदस्तीने त्याला जागा खाली करायला भाग पाडावे लागले.

त्यानंतर आलेले भाडोत्री त्यामानाने सौम्य होते पण त्यांनी आपापल्या परीने लवकरच त्या इमारतीला अवकळा आणली. भिंतीवरचा रंग उडाला, छताच्या ढलप्या पडल्या, कॅारिडॉरमधून झुरळे फिरताना दिसू लागली. पण मादाम ल्युबेत आता त्याच्याकडे दुर्लक्ष करायला शिकली होती. फक्त आपल्यापुरते पहायचे व आला दिवस ढकलायचा. वर्तमानपत्र वाचत, खिडकीतल्या जेरेनियमच्या वेलाची काळजी घेत, मांडीतल्या मांजराला कुरवाळत वेळ कसाबसा निघून जायचा.

१८८५ च्या ऑक्टोबर मधली ती एक सकाळ होती. त्या दिवशी नेहमीप्रमाणे वर्तमानपत्र वगैरे वाचून झाल्यावर ती उगाचच खिडकीतून बाहेर बघत बसली होती. नुकताच पाऊस रिपरिपून गेला होता. वातावरणात एक प्रकारची मरगळ भरून राहिली होती. तेवढ्यात एक घोडागाडी लॉजसमोर येऊन उभी राहिली. त्यातून काळीभोर दाढी राखलेला एक बुटबैंगण तरुण उतरताना तिला दिसला. डर्बी हॅट, ओव्हरकोट अशा झकपक पोशाखातल्या तरुणाची बेढब शरीरयष्टी पाहून तिला आश्चर्याचा धक्का बसला. पण तो लॉजच्या दिशेने येतोय हे दिसताच ती सावरून लगबगीने पुढे झाली.

“बाहेर फळ्यावर जे लिहिलंय ते स्टुडिओ अपार्टमेंट मला दाखवता का?” आपली हॅट काढीत त्या तरुणाने मोठ्या अदबीने विचारले.

“दाखवते ना,” त्याच्या खुरट्या पायांकडे बघत ती म्हणाली, “पण जागा आहे चौथ्या मजल्यावर आणि या पायऱ्या तशा खूप उंच आहेत.”

“दिसतायत खऱ्या पायऱ्या उंच. चला बघूया मला कितपत जमतंय ते.” एका हाताने जिन्याचा कठडा धरून दुसऱ्या हाताने काठीचा आधार घेत त्याने मोठ्या कष्टाने जिना चढायला सुरुवात केली. चौथ्या मजल्यावर पोहचेपर्यंत त्याला जोराची धाप लागली.

“अगदी आल्प्स पर्वत चढल्यासारखं वाटतंय.” तो हसून म्हणाला.

त्याचे हास्य एखाद्या लहान मुलासारखे निर्मळ होते. पांढरीशुभ्र दंतपंक्ती आणि गडद तपकिरी डोळे यांमुळे त्याचा चेहरा थोडा बालिश वाटत होता. बुटक्या व बेढब शरीरयष्टीमुळे दुरून तिला तो सर्कशीतल्या एखाद्या विदूषकासारखा वाटला. पण जवळ आल्यावर तिला तो आवडू लागला.

“मस्य. तुम्ही आर्टिस्ट वगैरे आहात की काय.” तिने संशयाने विचारले.

“छे छे ! मी अजून विद्यार्थीच आहे. तिसरं वर्ष चालू आहे. कॉर्मेनच्या ॲतलिएमध्ये. या वर्षी आम्हाला सॅलूनसाठी एक पेंटिंग करायचंय. त्याकरता जागा बघतोय.”

चित्रकारांच्या वाऱ्यालासुद्धा उभे राहायचे नाही असा निश्चय तिने केला होता. पण हेन्रीचा एकूण सभ्यपणा व कोवळे वय पाहता हा काही आपल्याला फारसा त्रास देणार नाही असे तिला वाटले. तिने चावीने दरवाजा उघडला.

“ओह! काय छान स्टुडिओ होईल येथे.”

प्रशस्त जागा, उंच छत, मध्यभागी गॅसचा स्टोव्ह, मोठी खिडकी वगैरे गोष्टी पाहून त्याला आनंद झाला. खिडकीतून बाहेर दिसणारे दृश्य मोठे विलोभनीय होते. जिकडे पाहावे तिकडे घरांची वेगवेगळ्या आकारांची छपरे, त्याच्यातून डोकावणाऱ्या चिमण्या आणि वर मोकळे आकाश. हेन्री खिडकीजवळ गेला व त्या दृश्याकडे लांबवर नजर लावून बघू लागला.

“आकाश स्वच्छ असेल तर येथून नोत्र दॅमचा घुमट दिसतो.”

त्या अपार्टमेंटमध्ये वर एक शयनगृह व बाथटबची सोय असलेले स्नानगृह होते. त्याने ताबडतोब जागा आवडल्याचे सांगून वर्षाला चारशेवीस फ्रँकचे भाडे कोणतीही घासाघीस न करता तात्काळ कबूल केले. एवढेच नव्हे तर वर आगाऊ भाडे देण्याची तयारी दाखवली.

“तुमचं नाव काय?” मादाम ल्युबेतने विचारले, “येथे नोंद करायचीय.”

“हेन्री द तुलूझ.”

“तुलूझ हे काय नाव झालं. गावाचं नाव नको. खरं नाव सांगा.”

“मी खरं तेच सांगतोय.”

“चेष्टा करू नका. तुलूझ हे नाव कधी ऐकलं नाही. ते गावाचं नाव आहे.”

“माझं नावच तसं आहे त्याला मी तरी काय करणार. तरी मी तुम्हाला थोडक्यात सांगतोय. संपूर्ण नाव पाहिजे ना. मग घ्या लिहून. हेन्री मारी रेमंड द तुलूझ लोत्रेक मोंफा. जन्म आल्बी. नोव्हेंबर चोवीस, अठराशे चौसष्ट.”

संध्याकाळी लॉजसमोर एक राजेशाही थाटाची घोडागाडी येऊन उभी राहिलेली पाहून मादाम ल्युबेत अगदी चकित झाली. त्यातून फिकटलेल्या चेहऱ्याची पण खानदानी व्यक्तिमत्वाची एक स्त्री उतरली. त्या स्त्रीने तिच्याकडे चौकशी केली.

“माझ्या मुलाने तुमच्या येथे जागा भाड्याने घेतल्याचं मला सांगितलंय.”

“तो बुटका...” तिने चटकन जीभ चावली.

“होय.” एक सुस्कारा सोडून ती म्हणाली. मग तिने मादाम ल्युबेतला हेन्रीच्या विचित्र आजारपणाची हकिगत सांगितली. मादाम ल्युबेतचे डोळे पाणावले.

“तुम्ही काही काळजी करू नका. मी त्यांची माझ्या मुलासारखी काळजी घेईन.” तिने आश्वासन दिले.

जाता जाता तिने हेन्रीच्या आईला मधेच थांबवून विचारले.

“हेन्रीचं खरं नाव काय? त्यांनी तुलूझ म्हणून सांगितलंय. मस्करीत तर सांगितलं नाही ना.”

“मस्करी नाही. खरंच त्यांचं नाव तुलूझ आहे. त्यांच्या वडलांचं नाव कॉम्ते अल्फान्सो द तुलूझ लोत्रेक.”

“अग बाई. म्हणजे ते काउंट आहेत म्हणायचं की.”

“होय. पण काउंट ही उपाधी लावायला त्यांना आवडत नाही. म्हणून ते फक्त तुलूझ एवढेच लावतात.”

(फोटो - हेन्री तुलूझ लोत्रेक)

मुलँ रूज - १५

रॅचो आणि कंपनीप्रमाणे तो मोंमार्त्रमधल्या एका मोडकळीला आलेल्या घरात राहू लागला. खिदमतीला नोकरचाकर नव्हते की तळहातावरील फोडासारखी जपायला आई नव्हती. पण तिथे होते मनमुराद स्वातंत्र्य. सकाळी उशिरा उठा. जवळच्या एखाद्या बिस्ट्रोमध्ये जाऊन नाश्ता करा व नंतर सावकाश रमतगमत ॲतलिएवर जा. दुपारी ओग्युस्तिनातल्या भरल्या बैठकीतून अर्ध्यावर उठून घरी जाण्याची घाई नव्हती. वर संध्याकाळी मनाला येईल तिकडे जायला मोकळीक. कॅफे शाँतॉन, अधूनमधून फर्नांदोची सर्कस किंवा ॲरिस्टीड ब्रुअँटची देशभक्तीने ओथंबलेली गाणी.

सर्वात महत्वाचे म्हणजे आता ल एलीसमध्ये जाण्यात कोणतीही अडचण नव्हती. ल एलीस मोंमार्त्रमधले एक जुनेपुराणे प्रचंड गोंगाट असलेले नृत्यगृह होते. प्लास पिगालच्या कारंज्याप्रमाणेच चित्रकार, मॉडेल वगैरे लोकांची एक आवडती जागा. काही वर्षांपूर्वी मोंमार्त्र पॅरीस शहराच्या सीमेवरील एक शांत असे खेडेगाव होते. मोंमार्त्रच्या परिसरात जुन्या, वापरात नसलेल्या मोडक्या पवनचक्क्या आढळत. त्यांची न फिरणारी पाती एके काळच्या खेडेगावाची साक्ष होती. त्या वेळी मोंमार्त्र गुंड, मवाली, वेश्या व त्यांचे भडवे यांचा एक आ म्हणून प्रसिद्ध होते. सभ्य नागरिक तर जाऊद्याच पोलिसांचीसुद्धा तेथे फिरकण्याची सहसा छाती होत नसे.

जवळ जवळ एक शतकभर मोंमार्त्रचे स्थानिक रहिवासी ल एलीसला उदार आश्रय देत आले होते. पण उर्वरित पॅरीसमध्ये मात्र ल एलीसची ख्याती फारशी पसरली नव्हती. व्हिन टॉड नावाची साखरेच्या पाकापासून बनवलेली स्वस्त वाईन, कपच्या उडालेल्या क्रॉकरीमधील जेवण. तिथल्या ओकच्या टेबलांवर प्रेमिकांनी आपल्या चाकूने कामबाणांनी रुद्ध झालेले हृदय व आपल्या नावाच्या आद्याक्षरांची आकृती कोरून आपले प्रेमसंबंध अजरामर करण्याचा प्रयत्न केला होता. पण इतक्या वर्षांच्या वापराने ती टेबले एवढी गुळगुळीत झाली होती की ती आद्याक्षरे काही नीट वाचता यायची नाहीत. धोबीकाम, शिवणकाम, कारखान्यातील मोलमजुरी वगैरे कष्टाची कामे करणाऱ्या स्त्रिया नेहमी तेथे येत. ल एलीसमध्ये त्या कष्टकरी स्त्रियांना नुसत्या विरंगुळ्यांपेक्षा अधिक काहीतरी मिळत असे. काही थोड्या दिडक्यांच्या बदल्यात तिथल्या संगीतात आणि मोकळ्या वातावरणात त्या आपले काबाडकष्टांचे, हलाखीचे जीवन काही वेळ विसरून जात. तिथे कोणाचे पाऊल थोडे वाकडे पडले तर कोणाला त्यात फारसे काही वाटत नसे. खाजगी बाब म्हणून तिकडे दुर्लक्ष व्हायचे.

एका रात्री रॅचो हेन्रीला ल एलीस दाखवायला घेऊन गेला. संगीताची धून नुकतीच चालू झाली होती. गर्दी बऱ्यापैकी दिसत होती. आतमध्ये शिरताच रॅचोला बघून एका पोरीने त्याचा हात धरला व त्याला सरळ स्टेजवर घेऊन गेली. स्टेजवर जाताच त्या दोघांनी संगीताच्या तालावर नाचायला सुरुवात केली. हेन्रीने एका कोपऱ्यातले टेबल पकडले व कोमट व्हिन शॉड मागवली. हेन्री शांतपणे गंमत बघत होता. थोडा वेळ गेल्यावर त्याने स्केचबुक काढले व स्टेजवर नाचणाऱ्या मुली, इकडेतिकडे फिरणारे वेटर, बसलेले गिऱ्हाईक यांचे स्केच करायला सुरुवात केली.

वादनाचा एक फेरा संपल्यावर रॅचो हेन्रीच्या टेबलाकडे आला व म्हणाला, “इथल्या या मुलींनी सगळा ताळतंत्र सोडलाय. त्या तरी काय करतील. त्यांना वारसाच तो मिळालाय. त्यांच्या आया, आज्या, पणज्या सगळ्यांची प्रेमप्रकरणे या ल एलीसमध्येच जमली. येथे शब्दांपेक्षा ओळख स्पर्शानेच जास्त होते. सुरुवात खुर्चीवर बसून एकमेकांच्या पायावर पाय घासण्यात व्हायची. शेवट बहुधा टेबलाखाली जाऊन एकमेकांवर झोपण्यात. या पोरी ल एलीस म्हणजे आपली झोपण्याची खोली समजतात वाटतं. मनात येईल त्याचा हात धरून सरळ मूत्रीत जाऊन त्याच्यासमोर झगा वर करून उभ्या राहतील. नॉम दे दियू, देवाच्यान काही बोलायची सोय राहिलेली नाही. तो ऑर्केस्ट्राचा कंडक्टर पाहिलास ना. या सगळ्याला जबाबदार तो आहे. त्याने जो हा कॅनकॅन म्हणून नाच बसवलाय त्याने डोकंच फिरतं बघ सालं. त्या मुली नाचताना एवढ्या ढेंगा वर करतात की सगळं दर्शन होतं. या दरवाजात एक पोलीस चौकी आणून बसवली तरी या मस्तवाल पोरी काही ताळ्यावर येणार नाहीत.”

ल एलीसमध्ये हेन्रीची ओळख ला गुल्वीशी झाली. ती रॅचोबरोबर वेगवेगळ्या प्रकारचे नाच करी. त्या नाचात तिचे असे काही खास वैशिष्ट्य असे. ती अठराएक वर्षांची धोबीण होती. तिला बोलताना सारखं हसू फुटायचं. तिच्या तोंडची भाषा अतिशय शिवराळ होती. पण कॅनकॅन नृत्यात तिचा हात मात्र कोणी धरू शकत नसे. नृत्याचा ताल तिच्या रोमारोमांतून व्यक्त व्हायचा. शरीराच्या कामूक हालचालीतल्या तिच्या कौशल्याला तर तोडच नव्हती. हेन्रीच्या दृष्टीने ती मोंमार्त्रमधील परिटीणींचा एक नमुना होती. या मुली दिवसभर धुणी बडवून झालेली कमाई उधळायला रात्री ल एलीसमध्ये हजेरी लावीत. दिवसभर धुणी बडवण्याचे कंबरतोड श्रम केल्यानंतरसुद्धा त्या नृत्यासाठी रात्री ताज्यातवान्या असायच्या. नृत्यसुद्धा कॅनकॅनसारखे सर्वात कठीण व अंगमोडे.

कितीही वेळ झाला तरी हेन्रीला कंटाळा म्हणून कधी यायचा नाही. त्या सगळ्या गर्दी-गोंधळाची त्याला मोठी मौज वाटायची. तेथे जमणारे पुरुष बहुधा लोफर, लफंगे, भुरटे चोर वगैरे कोणीतरी अगदी समाजाच्या तळागाळांतले असत. ते बरोबर आपापल्या मैत्रिणींना घेऊन येत. एकटे असले तर तशाच एकट्या आलेल्या दुसऱ्या मुलीबरोबर तेवढ्या रात्रीपुरती मैत्री होई. वातावरणातली धुंदी मंद प्रकाश व सिगारेटच्या धुराने अधिकच वाढायची. कानाकोपऱ्यांत युगुले एकमेकांच्या मिठीत प्रणयचेष्टा करण्यात मशगूल असायची.

बरोबर बाराच्या ठोक्याला सिंबलच्या झणत्कारापाठोपाठ ड्रमची तडतड सुरू झाली आणि एकदम कळ फिरल्याप्रमाणे सर्व जण नृत्यासाठी पुढे सरसावले. मुलींनी आपापले स्कर्ट वर उचलून धरले तर पुरुषांनी पायाने ठेका धरला. संगीताची लय हळूहळू जलद होऊ लागली. मुली गिरक्या घेत अंग आणि नितंब हलवीत उड्या मारीत नाचत होत्या. त्यांचे पुरुष जोडीदार हाताने टाळ्या वाजवीत, मधेच मांडीवर थाप मारत, जोडीदाराला ओरडून उत्तेजन देत होते. ला गुल्वी तर बिजलीसारखी नाचत होती. ऑर्केस्ट्राचा कंडक्टर लय सतत वाढवत होता. वादक, नर्तक आणि प्रेक्षक सर्वांचे भान हरपले होते. वाद्यांच्या जोडीला टाळ्या व बुटाच्या टाचांनी धरलेला ठेका आणि जोडीदारांच्या आरोळ्यांची भर पडली होती. वाद्यांचा ताल व नृत्य यांची लय टिपेला जाऊन पोहचली. नर्तकांच्या वासनेला नृत्यातून जणू काही प्रकट स्वरूप मिळाले होते. पुरुष ॲकॉर्डियनच्या उघडझापीसारखे आपले पाय फाकवीत होते तर मुली हवेत टांगा झाडत होत्या. पाय इतक्या वर नेत की क्षणभर त्यांच्या अंतर्वस्त्राचे ओझरते दर्शन व्हायचे.

हेन्री अधूनमधून जेव्हा आईकडे राहायला जायचा तेव्हा तो मोंमार्त्रमधील सर्व गमती-जमती आईला न विसरता सांगायचा. मोंमार्त्रमधील वातावरण शब्दांत पकडणे कठीण होते. ती एक जीवनशैली होती. स्वतः अनुभवल्याशिवाय त्यातील मजा कळणे शक्य नव्हते.

कॉर्मेनच्या हाताखाली स्वतःची शैली मारून हेन्रीचे धडे गिरवणे जोरात चालू होते. दिवस भराभर उलटत होते. हिवाळा संपून वसंताची चाहूल लागली होती. रस्त्याच्या कडेला फरसबंदीच्या फटींतून पोपटी तृणांकुर डोकावू लागले. परटिणी धुणी बडवता बडवता गाणी गुणगुणु लागल्या. पोलीस दोन्ही हातांचे अंगठे कंबरपट्ट्यात अडकवून रस्त्याने फिरताना हलकेच शीळ वाजवू लागले. हेन्री ‘मेर दलोर’ व ‘नॉम दे दिऊ’सारखे शब्द सहजतेने वापरू लागला. आता तो मोंमार्त्रमधला एक बनचुका, टपोरी चित्रकला विद्यार्थी म्हणून ओळखला जाऊ लागला.

त्या उन्हाळ्याच्या सुटीत त्याने आईकडे हळूच विषय काढला.

“पुढल्या वर्षी मला सॅलूनसाठी पेंटिंग करायचंय. खूप मोठं काम आहे ते. घरी होण्यासारखं नाही. त्यासाठी स्वतंत्र स्टुडिओ लागेल.”

(मर्सिल लेंडर डान्सिंग बोलेरो ऍट शिल्पेरी – तुलूझ लोत्रेक – तैलरंग, कॅनव्हास, १४५x१५० सेमी)

मुलँ रूज - १४

हेन्री दुपारचा सगळा वेळ रॅचोच्या स्टुडिओवर घालवी. पेंटिंग, गाणे बजावणे, गप्पा-टप्पा. नंतर संध्याकाळी सगळ्या मित्रांच्या टोळक्याबरोबर ला नुव्हेलमध्ये. तो आता त्यांच्यातलाच एक झाला होता. कधी कोणाला पैसे उसने दे, अधूनमधून बीअर पाजणे, त्यांच्या वादविवादात हळूच आपले मत मांडणे. त्याचा बुजरेपणा हळूहळू जात होता. त्याच्या वागण्या-बोलण्यातील खानदानी हळुवारपणा जाऊन त्याच्या जागी मोंमार्त्रमधल्या तरुण चित्रकारांच्या कोणत्याही गटात शोभेल असे त्याचे व्यक्तिमत्त्व आकार घेत होते. बोलताना अधूनमधून नॉम दे दियू, मेर दलोर, मी तुझ्या थोबाडावर थुंकीन वगैरे मोंमार्त्रमधली भाषा त्याच्या तोंडी रुळली होती. कोणत्याही विषयावर बोलता बोलता गाडी शेवटी स्त्रियांवर येऊन थांबे. ओळखीच्या स्त्रिया, ओळख व्हावी असे वाटणाऱ्या स्त्रिया, भोगलेल्या स्त्रिया, भोगाव्या असा ध्यास धरलेल्या स्त्रिया, स्त्रियांपासून काय सुख मिळाले, स्त्रियांना काय सुख दिले, स्त्रीचे शरीर, स्त्रीचा स्वभाव, प्रेमशास्त्र ते कामशास्त्र, स्त्रियांचे हृदय कसे जिंकावे, तिचा प्रतिकार कसा मोडून काढावा, तिचा कामाग्नी कसा प्रज्वलित करावा, कुमारिकांना कसे वश करावे, विवाहितांना कसे नादी लावावे, स्त्रियांपासून होणारे फायदे-तोटे वगैरे एक ना हजार गोष्टींवर त्यांच्या तासन्‌तास गोष्टी चालत. न कंटाळता, न थकता.

हेन्रीला आश्चर्य वाटायचे. या गोष्टी ज्यांच्याविषयी चालायच्या त्या सर्व जणी हेन्रीच्या बघण्यातल्या होत्या. पोर्ट्रेट काढून झाल्यावर कपडे घालण्यापूर्वी पेंटरबरोबर तिथेच इझलखाली फाटक्या जाजमावर झोपणाऱ्या मुली, काबाडकष्टांमुळे तारुण्याची रया गेलेल्या धोबिणी, वयपरत्वे निवृत्ती जवळ आलेल्या वेश्या. त्यांच्यापैकी कोणालाही कोणत्याही अर्थाने सुंदर म्हणणे अशक्य होते. कित्येक जणींकडे सर्वसाधारण स्वच्छतासुद्धा अभावानेच होती. त्यांचे कपडे स्वस्तातल्या स्वस्त कापडाचे, घरी शिवलेले असत. गळ्यात स्वस्त हलक्या दर्जाचा हार. सूप पिताना त्या तोंडाने फुर्रफुर्र असा आवाज करीत. पर्फ्युम लावलेला असेल तर तो अगदी उग्र वासाचा असायचा. या मुली कशाही असल्यातरी त्याच्या मित्रांना त्या आवडायच्याच. त्यांच्या मते त्यांच्या ठायी अवर्णनीय काही तरी सुप्त आकर्षण होते. कामुकता, लासवटपणा किंवा दुसरे काही तरी. पण त्याला काही ते पटत नसे.

तेथल्या कोणत्याही स्त्रीविषयी त्याला कधी फारसे आकर्षण वाटले नाही. तरी त्याला कॅफेतले एकूण वातावरण खूप आवडायचे. किचनमधल्या भांड्यांचा आवाज, गाणी गुणगुणत फिरणाऱ्या वेट्रेस, सगळ्या आवाजावर मात करून चाललेल्या गप्पा, कोणत्याही क्षणी हमरीतुमरीवर येणारे वाद, मोठमोठ्याने हसणे-खिदळणे. तीन-चार वर्षांपूर्वी तो बिछान्याला खिळून होता. पाय प्लॅस्टरमध्ये. पुन्हा कधी काळी चालता येईल याची आशा सोडलेली. आता वयाच्या एकोणिसाव्या वर्षी तो एक लोकप्रिय असा कलाविद्यार्थी झाला होता. कॅफेत बीअरचे घुटके घेत घेत मायकेल अँजेलो किंवा पुरातन इटालियन चित्रकला किंवा अशाच दुसऱ्या विषयांवरची आपली मते इतरांना ऐकवीत नाहीतर बायकांवरचे चावट किस्से ऐकत ऐकत त्याचा वेळ कसा निघून जाई ते कळतच नसे. त्या धुंद वातावरणातून घरी परत जायला अगदी जिवावर येई. दर वेळी उशीर झाला की काहीतरी सबब सांगावी लागे. चित्रकला वर्ग तर दुपारीच संपायचा. त्यामुळे ट्रॅफिक जॅम वगैरे रोज कसे पटणार. गाडी जुनी-पुराणी झालीय या सबबीचा फार तर एकदाच उपयोग झाला असता. कारण दुसऱ्याच दिवशी आईने नवी गाडी घेऊन दिली असती. मोंमार्त्रमधून हेन्रीचा पाय निघत नसे. रोज नवीन सबबी तरी किती शोधायच्या? आपण मोंमार्त्रमध्येच मुक्काम ठोकावा असे हेन्रीला प्रकर्षाने वाटायचे. पण तो विषय आईकडे कसा काढायचा याचा त्याला मोठा प्रश्न पडला. रोज संध्याकाळच्या प्रवासात थंडीवारा बाधून न्युमोनिया वगैरे होईल त्यापेक्षा मोंमार्त्रमध्येच राहायला जागा बघतो असे काहीतरी खोटे सांगून आईला भावनिक कोंडीत पकडणे त्याच्या जिवावर आले होते. कशा रीतीने हा विषय आईकडे काढावा याचा त्याने खूप विचार केला. पण प्रत्यक्ष विचारायच्या वेळी त्याला वाटायचे की आपण फक्त स्वतःचाच विचार करतोय. म्हणून तो ते पुढे ढकलीत होता.

शेवटी एके दिवशी आईने आपण होऊन विचारले, “तुमचा मोंमार्त्रमध्ये राहायला जाण्याचा विचार दिसतोय वाटतं.”

“मी काही अजून तसं ठरवलं नाहीय. पण तुम्ही म्हणताय तर बघू या. जवळपास जागा घेतली तर खूप सोयीचं पडेल नाही.”

“म्हणजे तुम्हाला तुमच्या त्या मित्रांबरोबर कॅफेत जास्त वेळ काढता येईल. शिवाय रात्री गाव भटकता येईल.”

आईला सगळे कळलेले दिसतेय. आडवळणे घेण्यात काही अर्थ नाही. “प्लीज ममा. तसं काही नाहीय. माझ्या शिक्षणाच्या दृष्टीने बघा. ॲतलिएच्या जवळपास कुठेतरी राहायला जागा मिळाली तर किती बरं होईल.”

“तशी माझी काही हरकत नाहीय. पण तुमची काळजी कोण घेणार? पुन्हा पडलात वगैरे आणि पायांना काही दुखापत वगैरे झाली तर काय घ्या. देव करो आणि तसं काही न होवो.”

“त्याची तुम्ही काही काळजी करू नका. ग्रेनिएकडे चांगली दोन खोल्यांची जागा आहे. तुम्हाला मस्य ग्रेनिए माहीत आहेत ना. मी बोललो होतो त्यांच्याविषयी. मागच्या आठवड्यातच ते मला विचारत होते. त्यांना एवढ्या मोठ्या जागेची गरज नाहीये. शिवाय भाडंही त्यांना परवडत नाही. मी त्यांच्याकडे राहायला गेलो तर तेवढीच त्यांना मदत होईल.”

“मागच्या आठवड्यात त्यांनी तुम्हाला विचारलं. तुम्ही मला बोलला नाहीत ते कधी.”

“तसं नव्हे मीच त्यांना विचारलं.”

“हेन्री. तुम्ही कधी खोटं बोलायला जाऊ नका. तुम्हाला नाही जमणार.” ती जड अंतःकरणाने म्हणाली, “सांगा तुमच्या मित्राला तुम्हाला केव्हापासून त्यांच्याकडे रहायला जायचंय ते. माझी हरकत नाही.” ती जड अंतःकरणाने म्हणाली.

“मी खरंच मोंमार्त्रमध्ये राहायला जाऊ?” हेन्रीचा स्वतःच्या कानांवर विश्वास बसेना. त्याला वाटले नव्हते इतक्या सहज परवानगी मिळेल म्हणून.

“खरंच हेन्री. फक्त स्वतःची काळजी घ्या म्हणजे झालं.”

“थँक्यू ममा. थँक्यू व्हेरी मच.” हेन्री आनंदाने उचंबळून घाईघाईने म्हणाला, “माझी खात्री होती की तुम्ही मला समजून घ्याल.” थोडी उसंत घेऊन तो पुढे म्हणाला, “ज्या जागेत मी राहायला जाणार आहे ना ती अगदी मस्तच आहे. खिडकी उघडली की समोर मस्य देगास यांचा स्टुडिओ दिसतो. कल्पना करा नजरेसमोर सतत देगास यांचा स्टुडिओ असणार आहे.”

“कोण हे मस्य देगास.” देगासच्या नावाची छाप पडण्याचे सोडा पण देगास हा कोण हे तिला मुळात माहीतही नव्हते.

“देगास म्हणजे कोण तुम्हाला माहीत नाही. आजच्या घटकेला जगातल्या महान चित्रकारांत त्यांची गणना केली जाते. बॅले गर्ल, लाँड्रेसिस्‌, न्युड्‌स वगैरे त्याची पेंटिंग तुम्ही पाहायला हवी होती. गेल्या आठवड्यात द्युराँ रुएल येथे त्याचं प्रदर्शन होतं. मी रॅचोबरोबर गेलो होतो बघायला.’’

त्याच्या बोलण्याकडे तिचे लक्ष नव्हते. त्याचे विषय, त्याच्या आवडीनिवडी, त्याचे जग हळूहळू तिच्यापासून दूर चालले होते. तो आता तारुण्यात पदार्पण करत होता. घराबाहेर पडायला लागल्यामुळे त्याच्यात आत्मविश्वास निर्माण झाला होता खरा पण हे बाहेरचे जग किती कठोर असते याची कल्पना यायला तो अजून खूप लहान होता. या कठोरतेचे काटे त्याला टोचू नयेत म्हणून आईला तो आपल्याजवळ राहायला हवा होता. तिने कितीही काळजी घेतली तरी त्याच्या जीवनाचा स्वतंत्र प्रवास ती आता फार काळ रोखू शकणार नव्हती. शारीरिक व्यंगामुळे आपल्या वाट्याला दुःखांचा कोणता भोगवटा येणार आहे याची नीटशी जाणीव हेन्रीला व्हायला अजून अवकाश होता. त्यात भर स्वतःविषयीच्या भ्रामक कल्पनांची. तारुण्यातील स्वप्ने बघत सुरू झालेला वेगळ्या वाटेवरचा प्रवास शेवटी हेन्रीला कुठे घेऊन जाईल या चिंतेने आईचे हृदय व्याकूळ झाले. शिवाय हेन्रीचे बिऱ्हाड वेगळे झाल्यावर या भल्या मोठ्या जागेत एकट्याने भुतासारखे दिवस कंठायचे या विचाराने तिच्या अंगावर शहारे आले.

त्या रात्री हेन्री झोपल्यावर ती हळूच त्याच्या खोलीत गेली. किती शांतपणे झोपला होता तो. त्याच्या शरीराचा कंबरेखालचा भाग एखाद्या दहा-बारा वर्षांच्या शाळकरी मुलासारखा दिसत होता. मोंमार्त्रमधले रांगडे जीवन त्याला कसे काय झेपेल. त्याचा चेहरा दाढी-मिशांनी भरून गेला होता तरी कोवळीक लपत नव्हती. स्त्री-पुरुष संबंधांवरील कॅफेतल्या चावट गप्पा, पेंटिंगच्या निमित्ताने घडणारा नग्न मॉडेल सहवास वगैरे गोष्टींचा त्याच्यावर अजून फारसा परिणाम झालेला नव्हता. पण एक ना एक दिवस त्याला या सर्व गोष्टी जाणवू लागतील. जेव्हा त्याला स्त्रीसहवासाची, प्रेमाची गरज भासू लागेल तेव्हा त्याला स्वतःच्या देहाविषयीचे निष्ठुर सत्य उमगेल. अरे देवा! लवकरच येऊ घातलेल्या त्या वादळाच्या नुसत्या कल्पनेनेच ती हादरली.

(पोर्ट्रेट कॉउंटेस एदल - तुलुूझ लोत्रेक - तैलरंग कॅनव्हास)

मुलँ रूज - १३

कोर्मोनचा वर्ग संपल्यावर हेन्री आपल्या मित्रांच्या टोळक्याबरोबर ओग्युस्तिनामध्ये जाऊन बसे. तिकडच्या सर्व गडबड-गोंधळामध्येच त्या सर्वांचे तावातावाने वादविवाद चालत. कलेचा इतिहास, प्रगती, कलाविक्रेत्यांची व समीक्षकांची बदमाषी, त्यांचे साटेलोटे वगैरे वगैरे. त्या वेळी नव्या विचारांच्या काही तरुण मंडळींनी आपली एक संघटना नुकतीच स्थापन केली होती. सोसायटी द आर्टिस्ट्‌स इंडिपेंडंट्‌न्स. त्यांचे बरेच सभासद तेथे गप्पा मारायला येत. बाकी कितीही मतभेद असले तरी अकादमीच्या सभासदांना शिव्या देण्यात त्यांचे एकमत होई. तिथे हेन्री आणि त्याच्या मित्रांची काही समविचारी चित्रकारांशी ओळख झाली. गोबऱ्या गालांचा, दांडगट शरीरयष्टीचा पॉइंट्यालिस्ट जॉर्ज सुरा हा त्यापैकी एक. बहुतेक वेळा तो ओग्युस्तिनामध्ये पाइप ओढत, कॉफी पीत कुठेतरी तंद्री लावून बसलेला असे. खूपशी न्युड पेंटिंग आपल्या खात्यात जमा असलेला रेन्वा. श्रीमंत जमीनदार घराण्यात जन्मलेला एदुआर माने. कधी कधी पोल सेझान.

एकदा हेन्रीच्या टोळक्याला ओग्युस्तिनासह कमील पिस्सारोने आपल्या घरी जेवायला बोलाविले. तेथे त्याची ओळख त्यावेळी प्रख्यात झालेल्या एदगर देगासशी झाली.

तुम्ही सगळे चित्रकलेचे विद्यार्थी आहात तर. भावी चित्रकार. आपल्या प्रतिभेच्या आविष्काराने सगळ्या जगाचे डोळे दिपवण्याची अगदी घाई झालेली दिसतेय तुम्हाला.” बॅले गर्ल या सुप्रसिद्ध पेंटिंगचा चित्रकार काहीशा कुचेष्टेने म्हणाला. पण त्याच्या बोलण्यातील वक्रोक्ती हेन्रीच्या लक्षात आली नाही. देगाससारख्या दैवताबरोबर कॉफी प्यायला मिळतेय यानेच तो भारावून गेला होता.

“तुमच्या चित्रकलेकडून काय अपेक्षा आहेत? प्रसिद्धी, पैसा, मानमरातब की तुम्हाला कलेच्या इतिहासात आपला वेगळा ठसा उमटवायचा आहे? या दोन्ही अपेक्षा असण्यात काहीच गैर नाही. पैसा मिळवण्याचे अनेक मार्ग आहेत. पण आपला वेगळा ठसा उमटवण्याचं तुम्ही ठरवलं असेल तर एक लक्षात ठेवा. जगाच्या इतिहासात आजतागायत महान म्हणता येतील असे फक्त साठ चित्रकार होऊन गेलेयत. त्यातले पाच या शतकात. जेरीकोल, दॉमिए, माने, इन्ग्रेस आणि दलाक्रवा. या शतकाचा कोटा केव्हाच संपलाय. आता तुमच्यापैकी कोणालाही इतिहासात अमर होण्याची शक्यता मुळीच राहिलेली नाही. आता राहिला पैसा. त्यासाठी तुम्ही चित्रकार व्हायचं ठरवलं असेल तर हा पेशा अगदी बेभरवशाचा आहे हे विसरू नका.” देगास म्हणाला.

“एडगर प्लीज्‌.” पिस्सारो त्याला मधेच अडवीत म्हणाला, “असं बोलून या पोरांना तुम्ही नाउमेद करू नका.”

“माझा नाइलाज आहे. पण सत्य परिस्थिती कोणीतरी सांगायलाच हवी. ते कटू काम मी वेळीच करतोय. याबद्दल ही तरुण मंडळी आयुष्यभर माझी आठवण काढतील.” देगास परत विद्यार्थ्यांकडे वळून म्हणाला, “हे पाहा चित्रकारांची परिस्थिती फार वाईट आहे. सबंध पॅरीसमध्ये शोधून शोधून फार तर पन्नास जण असे निघतील की ज्यांचं पोट चित्रकलेवर भरत असेल. उरलेल्या सर्वांना दोन वेळचे फाके पडत असतात. आज जे घरं रंगवणारे रंगारी आहेत ना त्यातला प्रत्येक जण एके काळी उगवता चित्रकार समजला जायचा.”

ओग्युस्तिनाने त्याला पाठीमागून हळूच हाक मारली. “सिन्योर देगास-”

“आता काय पाहिजे तुला?’’ मधेच व्यत्यय आल्याने देगासने वसकन ओरडून विचारले.

“तुम्हाला एक मॉडेल हवीय का. एकदम नवी कोरी. माझी एक चुलत बहीण नुकतीच पालेर्मावरून आलीय. दिसायला अगदी चिकनी आहे बरं का.”

“दिसायला कशी का असेना. माझी काही हरकत नाही. प्रॉटेस्टंट आहे का.”

“आता पालेर्मामध्ये तुम्हाला कोण प्रॉटेस्टंट मिळणार आहेत. आमच्या तिकडचे झाडून सगळे श्रद्धावान कॅथलिक असतात.”

“तिचे उरोज कसे आहेत. ते जर चांगले असतील तर मग श्रद्धावान कॅथलिक असली तरी चालेल.”

“आता उरोजांचं ते काय. आहेत चारचौघींसारखे. छान, गोल, भरलेले.”

“तसं नसतं. प्रत्येक स्त्रीच्या उरोजांचा आकार वेगवेगळा आणि वैशिष्ट्यपूर्ण असतो. तुझ्या बहिणीचे उरोज जर सफरचंदासारखे गोल गरगरीत असतील तर मला मुळीच चालणार नाही. पण पेरसारखे टोकदार असतील तर उद्या लगेच पाठवून दे स्टुडिओवर. आणि आता फूट इथून. या तरुण मुलांना चार गोष्टी सांगायच्यायत मला.”

हेन्री व त्याच्या साथीदारांकडे वळून देगास म्हणाला, “तर मी काय सांगत होतो ते लक्षात घ्या. या चित्रकार बनण्याच्या नादाने तुम्ही फुकट उपाशी मराल. फाटके बूट घालून रस्तोरस्ती कामाची भीक मागत वणवण फिरावे लागेल. थंडीच्या दिवसात स्टुडिओ नामक तुमच्या खोपटात गारठून मरण्याची वेळ येईल. घरमालक समोर दिसताच हातापायांना कापरं भरेल. यापेक्षा आपण कारकून नाही तर पोस्टमन झालो असतो तर फार बरं झालं असतं असं वाटायला लागेल.”

“मस्य देगास, तुम्ही त्यांचा आत्मविश्वास खच्ची करताहात.” पिस्सारो म्हणाला.

“मी कोण यांचा आत्मविश्वास खच्ची करणारा. यांच्या चेहऱ्याकडे बघा. आपण मायकेल अँजेलोचे बाप लागून गेलो आहोत असा भाव आहे की नाही सगळ्यांच्या चेहऱ्यावर. या कॅफे बाहेरच्या जगाची यांच्यापैकी कोणाला कल्पना नाहीय. हे जीवन फार कठोर आहे रे बाबांनो. गुड डे-” असे म्हणून देगास उठला.

“त्यांच्या बोलण्याकडे काही लक्ष देऊ नका. जेवणानंतर पाचक म्हणून उगाच काहीतरी बोलत असतात ते.” पिस्सारो म्हणाला.

“म्हातारा भडवा खट आहे नाही.” रॅचो सर्वात अगोदर भानावर आला.

(लोत्रेकवर देगासचा खूपच प्रभाव होता. एका अर्थाने तो लोत्रेकचा गुरूच होता असं म्हणावे लागेल. लोत्रेक प्रमाणेच तो सुद्धा एका प्रतिष्ठीत घराण्यातून आला होता. देगासने इंप्रेशनीस्ट शैलीमध्ये प्रामुख्याने पेस्टल या माध्यमाचा फार प्रभावी वापर केला आहे. त्याची बहूतेक कामे स्टुडियोत किंवा आठवणावर विसंबून केलेली आहेत. विषय, हाताळणी आणि तंत्राच्या अंगाने त्याने बरेच प्रयोग केले. तो काळजीपूर्वक विचार करून पेंटींग करे. तो म्हणायचा कलेच्या प्रांतात कोणतीही गोष्ट योगायोगावर सोडून चालत नाही. लोत्रेकच्या सुरवातीच्या कामावर देगासचा प्रभाव स्पष्ट दिसून येतो. बॅलेरीना आणि स्टँडिंग डान्सर्स, आफ्टर द बाथ आणि एट द टॉयलेट या चित्रांत देगासचा प्रभाव कुठे सुरू होतो आणि कुठे संपतो ते दोन्ही कळून येते. दोघांच्या स्वभावत जो फरक होता तो त्यांच्या कामात दिसून येतो. देगास एकांत प्रिय होता तर लोत्रेक नेहमी लोकांच्या गर्दीत रमत असे. लोत्रेकमधील असामान्य गुणवत्ता अगदी सुरवातीलाच देगासच्या लक्षात आली होती. तो त्याचे खूप कौतूक करायचा. ‘आम्हाला ज्या गोष्टी शिकण्यात आयुष्य घालवायला लागलं ते पहा या पोराने किती चटकन आत्मसात केलं आहे ते.’ पण लोत्रेकची लोकप्रियता वाढू लागल्यावर याच कौतूकाची जागा असूयेने घेतली. ‘लोत्रेक काय माझेच कपडे वापरतो, पण थोडे आखूड करून’ लोत्रेकच्या मागे तो बघायचा.)

(वुमन कोम्बींग हर हेअर - एडगर देगास – कागदावर पेस्टल, ५२x५१ सेमी , १८८५ – हर्मिटाज म्युझियम, सेंट पीटर्सबर्ग)

(एट द टॉयलेट – तुलूझ लोत्रेक – तैलरंग कार्ड ६७x५४ सेमी, १८८६ – म्युसी डी’ओर्से, पॅरीस)

मुलँ रूज - १२

ऑक्टोबरमध्ये हेन्रीने प्रोफेसर कोर्मोनच्या वर्गात नाव घातले. हे हेन्रीचे कलाशिक्षणाचे दुसरे वर्ष होते. दररोज सकाळी तो आपल्या आईच्या घरातून मोंमार्त्रमध्ये जाण्यासाठी घोडागाडीतून निघायचा. पण ॲतलिएच्या वाटेवर थोडे अलीकडेच उतरायचा. आपली गाडी, गणवेशधारी गाडीवान कोणाच्या नजरेला पडू नये म्हणून ही काळजी. ठीक नऊ वाजता वर्गात शिरल्याबरोबर सर्वजण आपापल्या इझलकडे जाऊन कामाला सुरुवात करीत. व्हीनस, डायना, लेडा किंवा त्या आठवड्याची जी देवता असे तिच्या पुतळ्यावरून काम चालू होई. कित्येक वेळा प्रत्यक्ष मॉडेल असायची. मुले वर्गात येऊ लागली की मॉडेलची बाई एक एक करून सर्व कपडे उतरवायला सुरुवात करी. मॉडेलचा हळूहळू अनावृत्त होणारा देह बघून नव्याने आलेली मुले सुरुवातीला थोडी उत्तेजित व्हायची. पण एकदा का ती संपूर्ण नग्न होऊन आपल्या स्टुलावर जाऊन बसली की लगेच मुले डोळे बारीक करून, अंगठ्याने, पेन्सिलने माप घेत समोरचा कॅनव्हास पुरा करायच्या मागे लागत.

आठवड्यातून एकदा प्रोफेसर महाशय येत. ते बऱ्याच देशी-परदेशी अकादमी व म्युझियमच्या सल्लागार मंडळांवरचे सन्माननीय सदस्य होते. त्यांच्याकडे नेहमी बरेच काम असे. बँका, नगरपालिका, चर्च वगैरेंसाठी म्युरल, समाजातल्या बड्या धेंडांची पोर्ट्रेटस्‌ वगैरे. थोडक्यात ते एक प्रथितयश चित्रकार होते. पण वर्गातल्या मुलांच्या दृष्टीने सर्वांत महत्वाची बाब म्हणजे सॅलूनच्या निवड समितीवरचे ते एक ज्युरी होते. वर्गात ते दोन-तीन फेऱ्या मारत. प्रत्येकाच्या इझलकडे जाऊन पाचएक मिनिट डोळे किलकिले करून बघत. मग आपल्या नागरी, अतिशय हळुवार आवाजात सौम्यपणे पण किंचित आढ्यतेने काही सूचना करत. ब्रशने एक-दोन फटकारे मारून दाखवीत. प्रोफेसरांच्या अशा या फेऱ्यांमधून हेन्रीला लवकरच मोठा बोध झाला तो असा की सुंदर गोष्टींची सुंदर सुंदर चित्र काढणे हीच कलेतील सर्वात महत्वाची बाब आहे. रंगकाम अगदी हलक्या हाताने ब्रशने घोटून घोटून गुळगुळीत केले पाहिजे. चित्ररचना त्रिकोणात्मकच असली पाहिजे.

“पोर्ट्रेट, मेझ अमिस, माझ्या मित्रांने, खास करून स्त्रियांचं पोर्ट्रेट म्हणजे,” प्रोफेसर कोर्मोन म्हणाले, “चित्रकलेचा सर्वोच्च आविष्कार. त्यासाठी केवढं कौशल्य, केवढी मेहनत लागते याची कल्पना नसेल तुम्हाला. बरं नुसत्या कौशल्य आणि मेहनतीच्या जोरावर एक वेळ दुसऱ्या कोणाचं पोर्ट्रेट जमेल पण स्त्रीचं. शक्यच नाही. कोणत्याही स्त्रीचं पोर्ट्रेट करायला कौशल्य आणि मेहनतीच्या जोडीला अंतःदृष्टीची आवश्यकता असते. आता असं पहा. पोर्ट्रेट करून घ्यायला आलेल्या स्त्रिया बहुधा प्रौढत्वाकडे झुकलेल्या असतात. कारण तेवढी ऐपत येईपर्यंत तारुण्य ओसरू लागलेलं असतं. या वयात साधारणतः आपण आहोत त्यापेक्षा जास्त सुंदर विशेषतः तरुण दिसावं अशी अपेक्षा असते. आपल्या सध्याच्या वयापेक्षा दहा पंधरा वर्षांनी लहान. यामुळे चित्रकाराला पोर्ट्रेट काढायला म्हणून आपल्याकडे आलेल्या स्त्रीच्या स्वत:च्या सौंदर्याबद्दल नक्की काय कल्पना आहेत हे प्रथम जाणून घेतलं पाहिजे.”

“एकदा हे नक्की केलं की मग कुठे नाक थोडं सरळ करा, चेहऱ्यावर थोडा गुलाबी रंग फासा, डोळे थोडे मोठे करा, कांतीचा रंग अगदी घासूनपुसून नितळ गुळगुळीत करा. मान थोडीशी लांब, खांदे गोल, हात नाजूक करा. या वयात स्त्रिया थोड्या सुटायला लागलेल्या असतात. स्केच करतानाच जरा काळजी घेतली की झालं. स्तनांची उभारी थोडी वाढवायची तर कटिप्रदेश थोडा कृश करायचा. चेहऱ्यावरची एकही सुरकुती, एखादा डाग, चामखीळ तर चुकूनही चित्रात दिसता कामा नये. छबी रंगवण्यापेक्षा जास्त मेहनत घ्यायची ती कपडे व दागदागिने रंगवताना. अंगठी, ब्रेसलेट, ब्रूच वगैरे हिरेजडित दागिन्यांवर जेवढं जास्त लक्ष पुरवावं तेवढं कमीच. मग पाहा तुमचा चित्रविषय कसा खूश होईल तो. स्त्रियांची स्तुती करायला मुळीच मागे-पुढे बघू नका. मग पाहातच रहा पैशांचा कसा वर्षाव होतो ते तुमच्यावर. मानसन्मानांचे ते काय. ते तर पैश्यापाठोपाठ चालत येतातच.”

कोणी थोडे जरी वेगळ्या पद्धतीने काम करायला सुरुवात केली किंवा कोणाच्या कामात तिळमात्र जरी स्वतंत्र बाणा दिसू कागला तर लगेच प्रोफेसरांचे इतका वेळचे सौजन्य, संयम संपून त्यांचे खरे रूप दिसू लागे.

“तुमच्या अशा कामाने कलेचा उपमर्द होतोय, हे तुमच्या लक्षात येत नाहीसं दिसतंय. तुमची चित्रं अजून सॅलूनमध्ये लागायचीयत. निवड समितीवर कोण कोण आहेत ठाऊक आहे ना.”

हेन्रीचे निसर्गदत्त कलागुण कलेच्या दृष्टीने नुसते कुचकामीच नव्हेत तर घातकही आहेत. ही प्रवृत्ती वेळीच निपटून टाकली तरच तुमची प्रगती होईल हे पुन्हा एकदा हेन्रीला बजावून सांगण्यात आले. बिचारा मुकाट्याने आपल्या प्रायमरी शॅडोज्‌ रॉ अंबरने रंगवायचा, ब्रशचा फटकारा दिसू नये म्हणून घोटून घोटून गुळगुळीत करायचा. इतका की एक-दोनदा खुद्द कोर्मोनने त्याची पाठ थोपटली.

“हे पाहा. निसर्गदत्त गुणवत्ता काय सगळ्यांनाच लाभते असं नाही. पण त्याची भरपाई चिकाटीने करता येते. ती तुमच्यात भरपूर आहे. माझ्या सूचनाबरहुकूम काम करत राहिलात तर एक दिवस तुम्हाला पेंटिंग बऱ्यापैकी जमू लागेलही. अंगी गुणवत्ता नाही म्हणून असे निराश होऊ नका. लक्षात ठेवा. अशीच ढोर मेहनत करत राहिलात तर एखाद्या दिवशी त्या परमेश्वराला तुमची दया येईल आणि कोणी सांगावं कदाचित तुमचं एखादं चित्र सॅलूनच्या वार्षिक प्रदर्शनासाठी निवडलंही जाईल.” कोर्मोनच्या अशा शब्दांनी हेन्रीला धन्यता वाटे आणि धीर येई.

(फोटो - प्रोफेसर कोर्मोनच्या स्टुडियोत हेन्री तुलूझ लोत्रेक)

मुलँ रूज - ११

दुपारचे जेवण रॅचोबरोबर घेणे हा हेन्रीचा नित्याचा कार्यक्रम झाला. नंतर संध्याकाळी रॅचोच्या स्टुडिओवर कधी पेंटिंग करा नाहीतर कधी मेंडोलीनवर रॅचोच्या साथीने गाणी गा. कित्येक वेळा खिडकीतून अंत्यविधी बघण्यात वेळ जाई. अंत्यविधीचे साहाय्यक, शववाहिनीचे ड्रायव्हर्स, कबरी खणणारे स्मशानातले कामगार वगैरे मंडळी कधीतरी स्टुडिओत येऊन पोर्ट्रेटसाठी पोज देत. मग त्यांच्या बरोबरीने गप्पा करत मद्यपान करण्यात वेळ कसा छान निघून जाई ते कळतच नसे.

“हेन्री” एके दिवशी रॅचो त्याला मोठ्या गांभीर्याने म्हणाला, “मी गेल्या कित्येक दिवसांपासून बघतोय. तुमच्यामध्ये कसलंही वैगुण्य नाहीय. असलंच तर ते फक्त तुमचं मन. ते तेवढं अगदी लहान मुलासारखं आहे. निरागस. त्यामुळे काय होतं की कोणाशी काय बोलावं, कसं वागावं ते तुम्हाला कळतच नाही. तुमची चित्रकला तर अगदी उत्तम आहे. मग कशाला तुम्ही एवढं मनाला लावून घेता. त्या बॉन्नाला काय बकबक करायची ती करू दे.”

रॅचोच्या बोलण्याने हेन्रीच्या मनावरील सावट थोडे दूर झाले. कृतज्ञता व्यत्त करण्याच्या उद्देशाने तो म्हणाला, “थँक्यू. तुमच्यासारखा मित्र मला मिळालाय म्हणून माझा...”

“शट अप,” सहा फुटी अगडबंब देहातून तोफेसारखी गर्जना झाली. आपल्या भावनांचे नाजूकपणे प्रदर्शन करणाऱ्यांची बंडखोर तरुणांच्या गटात नेहमी टिंगल केली जाई. त्यांच्या मैत्रीची भाषा रांगडी असायची. “तुझं काम मोठं कठीण दिसतंय.” रॅचो मुद्दाम एकेरीवर येत म्हणाला.

रॅचोच्या ओरडण्याने हेन्री अगदी केविलवाणा दिसू लागला. त्याकडे दुर्लक्ष करून रॅचो पुढे म्हणाला, “तू अगदी सभ्य आहेस. तुझं मन स्फटिकासारखं निर्मळ आहे. पण त्यामुळेच तू एकदम शामळू झाला आहेस. तुझी हाताची नखंसुद्धा बघ किती स्वच्छ आहेत ती. अरे कलाकाराचे हात आपले. थोडासा मळ, थोडासा रंग अडकलेला असला नखात म्हणून काही बिघडत नाही. तुझं बोलणंसुद्धा किती मिळमिळीत आहे. तुझ्यापेक्षा त्या ओग्युस्तिनाची भाषा जास्त तिखट असेल. उठता बसता सारखं मी तुझ्या तोंडावर थुंकेन अशी आव्हानात्मक भाषा बोलण्यात आली पाहिजे तरच तुझा येथे निभाव लागेल. नाही तर तुझ्या या सभ्यपणाला लोक बावळटपणा समजतील.”

पॅरीसमधल्या तरुण कलाविद्यार्थ्यांचे जग, त्यांचे वागणे, बोलणे, वगैरे बारीकसारीक गोष्टींची माहिती रॅचोने हेन्रीला समजावून सांगितली. मोंमार्त्रच्या कलाविश्वात हेन्रीचा शिरकाव विनासायास व्हावा म्हणून रॅचो त्याची पद्धतशीर तयारी करून घ्यायच्या मागे लागला.

“समज बोलता बोलता कोणी सहज रूबेन्सचा विषय काढला आणि म्हणायला लागला की रूबेन्स हा जगातला महान चित्रकार आहे तर यावर तू काय म्हणशील?”

“असते एकेकाची आवड. मी काय बोलणार त्यावर.”

“वादात असं गुळमुळीत बोलून चालत नसतं. आपलं मत कसं जोरकसपणे मांडायचं असतं. नॉम द दियू. देवाच्यान. मेर द लोर. ओह शिट. मी तुझ्या तोंडावर थुंकतो. हे शब्द वारंवार आपल्या बोलण्यात आले पाहिजेत. कोण तो. रूबेन्स गेला तेल लावत. त्याचे कॅनव्हास मी गांड पुसायला वापरतो. असं काहीतरी बोललास तरच लोकांचं तुझ्याकडे थोडंतरी लक्ष जाईल.”

प्लास पिगालवरील ला नुव्हेल हे कॅफे मोंमार्त्रमधील नवचित्रकारांचा गप्पा मारायचा एक अड्डा होता. तिथे नेहमी येणाऱ्या कलाविद्यार्थ्यांच्या एका गटाशी ओळख करून द्यायला म्हणून रॅचो एक दिवस हेन्रीला घेऊन ला नुव्हेलमध्ये गेला. रॅचोच्या या श्रीमंत, गुलहौशी मित्राला भेटण्यासाठी त्याचे मोंमार्त्रमधील मित्र अगोदरपासून तेथे हजर होते. फ्रँक्वा गोझी, लुई अँक्तां व रेने ग्रॅनीए.

हेन्रीचे त्यांनी अगदी थंडे स्वागत केले. बऱ्याच जणांनी त्याच्याकडे पाहिल्या न पाहिल्यासारखे करून आपल्या गप्पा पुढे चालू ठेवल्या. हेन्री बिचारा मुकाट्याने सावकाश बीअरचे घुटके घेत बसला. हेन्री एक चांगला श्रोता होता. विद्यार्थ्यांचे बोलण्याचे विषय, त्यांना पडलेले प्रश्न बहुधा आर्थिक असत. त्यांचे प्रश्न सहानभूतीपूर्वक ऐकणारा एक श्रोता त्यांना हेन्रीच्या रूपाने लाभला. हेन्रीच्या या गुणामुळे त्यांची हेन्रीविषयीची अढी पहिल्याच बैठकीत नाहीशी झाली. त्याहून महत्वाचे म्हणजे अडल्या-नडल्या गरजेला हेन्रीकडे पैसे उसने मागायची एक हक्काची सोय झाली. पण थोड्याच दिवसांत आर्थिक संबंधांच्या पलीकडे जाऊन त्यांच्यात जिव्हाळा निर्माण झाला. हेन्रीला त्याच्या एकाकी शुष्क आयुष्यात मैत्रीचा ओलावा मिळाला.

प्रत्येक जण आपले सुखदुःख हेन्रीजवळ व्यत्त करत असे. गोझीने आपण नवी मैत्रीण कशी पटवली त्याची गोष्ट मोठ्या मिटक्या मारत सांगितली. तर लुई अँक्तांने आपण कशी गमावली त्याची. लुई अँक्तां दिसायला तसा देखणा होता. सुंदर स्त्रिया त्याच्याकडे चटकन आकर्षित होत. पण त्यांचा मूर्खपणा व अज्ञान त्याला सहन होत नसे. आपल्या नव्या मैत्रिणीचे अज्ञान दूर करण्याचा तो त्याच्यापराने प्रामाणिक प्रयत्न करे. आणि तिथेच त्याचा घात होई. जिथे गप्प बसायला हवे तिथे तो आपले ज्ञान पाजळायला जाई. चित्रकलेतील नव्या प्रवाहांविषयीच्या बौध्दिक बडबडीने तो आपल्या मैत्रिणींना वात आणी. एकदा तो त्याच्या मैत्रिणीला घेऊन लुव्हरला गेला. प्रत्येक पेंटिंगसमोर उभे राहून कलास्वाद कसा घ्यावा ते समजावून सांगत असताना फ्लेमिश पेंटिंगच्या दालनातून त्याची मैत्रीण जी गायब झाली ती त्याला नंतर संपूर्ण पॅरीस शोधूनही सापडली नाही.

ॲतलियेमधल्या चित्रकलावर्गाच्या शेवटच्या दिवशी त्या सगळ्यांनी एकच धमाल उडवून दिली. वर्गातून हसत-खेळत, जोरजोरात आरडाओरडा करत ते बाहेर पडले. प्लेस व्हिशी येथे आल्यावर गॉझी एका दिव्याच्या खांबावर चढला व जाणाऱ्या-येणाऱ्या प्रत्येक स्त्रीकडे बघून उडते चुंबन देऊ लागला. अँक्तांने हार्मोनिका वाजवायला सुरुवात केली. त्या तालावर रॅचोने दोन्ही हात एकात एक गुंफून डोक्याच्या मागे घेत ढुंगण हलवत डान्स द व्हेन्‌त्रे इतका अप्रतिम केला की त्यांच्याभोवती एकच गर्दी जमली. तेवढ्यात पोलीस आले. त्यांनी त्या टोळक्यावर अश्लील हावभाव करून नृत्य करणे आणि गर्दी जमवून रहदारीला अडथळा आणणे असे दोन आरोप ठेवले. पण नशिबाने वाईनच्या एकेका ग्लासवरच निभावले. दुपारी ओग्युस्तिनाच्या कॅफेमध्ये चालू झालेला जल्लोष पहाटे ला नुवेलच्या गल्ल्यावर बसलेल्या खडूस कॅशियर मुलीचा मुका घेऊन संपला.

(फोटो- मोंमार्त्र मधील मित्रांसोबत – डावीकडून उजवीकडे  रेने ग्रॅनीअर, हेन्री रॅचो, लुई आँक्ताँ, लीली ग्रॅनीअर आणि हेन्री तुलूझ लोत्रेक)

मुलँ रूज - १०

प्रोफेसर बॉन्नाच्या हेटाळणीमुळे हेन्रीचे डोळे अश्रूंनी डबडबले. डोळ्यात आलेले पाणी पुसण्यासाठी रुमाल काढणार तेवढ्यात आपल्यामागे कोणीतरी उभे आहे अशी चाहूल त्याला लागली. त्याने मागे वळून पाहिले. एक ताडमाड उंच तरुण त्याच्याकडे सहानुभूतीने बघत उभा होता. कपडे अगदी गबाळे आणि कुठे कुठे फाटलेलेसुद्धा होते. दाढी व केस अस्ताव्यस्त.

“त्या भडव्याकडे लक्ष देऊ नका. तुम्ही फी भरलीयत ना. मग कशाला एवढं ऐकून घेता त्यांचं. पुन्हा असं काही बोलायला लागले तर सरळ त्यांच्या तोंडावर थुंका. काही झ्याटसुद्धा वाकडं करू शकणार नाही तुमचं. बाय द वे, माझं नाव हेन्री रॅचो. आज दुपारी आपण जेवायला दोघं बरोबरच जाऊ. ओग्युस्तिनाच्या कॅफेमध्ये. नंतर तुम्हाला वेळ असेल तर माझा स्टुडिओ बघायला या. इथे जवळच आहे मोंमार्त्रमध्ये. जागा काही एवढी खास नाहीये. पण खिडकीतून समोरच्या स्मशानचं दृश्य काय छान दिसतं म्हणून सांगू.”

हेन्री जेव्हा ओग्युस्तिनाच्या कॅफेमध्ये जाऊन पोहचला तेव्हा तिथला गोंगाट अगदी टिपेला जाऊन पोहचला होता. मोंमार्त्रमधील चित्रकार मंडळी काळ्या कॉर्दुरॉयच्या सुटात डोक्यावर भल्याथोरल्या हॅट घालून गप्पा मारत बसली होती. सगळा मिळून एवढा गोंधळ चालू होता की एकमेकांशी बोलताना जवळपास ओरडावेच लागत होते. वातावरण तंबाखूच्या धुराने व लसणीच्या वासाने भरले होते. टपोऱ्या पाणीदार डोळ्यांची एक कृष्णकेशी हसतमुख स्त्री त्या गर्दी-गोंधळातून हातातल्या प्लेट सावरीत, ऑर्डर घेत सराईतपणे इकडे तिकडे फिरत होती. या सगळ्या धावपळीत अधूनमधून तिची गिऱ्हाईकांशी चेष्टामस्करी अव्याहतपणे चालू होती. तिचे हसणे मोठे लाघवी होते.

“ती ओग्युस्तिना. ती पूर्वी मॉडेल म्हणून काम करीत असे.” रॅचो म्हणाला.

वयाच्या एकोणचाळिसाव्या वर्षातच ओग्युस्तिना मोंमार्त्रमधली एक आख्यायिका झाली होती. सोळाव्या वर्षी ती सिसिलीमधून पोटाची खळगी भरायला म्हणून पॅरीसमध्ये आली होती. अनवाणी, अंगावर मळक्या कपड्यांची लत्तरे, जवळ एक कवडीही नाही. पण तिच्याकडे होते बांधेसूद शरीर व मादक सौंदर्याचा खजिना. अवघ्या सहा महिन्यांत पॅरीसमधील सर्वांत लोकप्रिय मॉडेल अशी ख्याती तिने मिळवली. मोठमोठ्या व्यक्ति तिच्या नजरेच्या एका कटाक्षासाठी जीव टाकू लागल्या. तिच्या पुष्ट वक्षस्थळांचा उठाव आपल्या कॅनव्हासवर साकार करण्यासाठी चित्रकार ब्रश घेउन इझलसमोर तिची तासन्‌तास वाट बघत. तिच्या नितंबांची गोलाई समोरच्या पत्थरात बद्ध करण्यासाठी शिल्पकार आपल्या छिन्नीने नव्या जोमाने घाव घालू लागत. जवळपास दोन दशके सॅलूनच्या वार्षिक प्रदर्शनातील बहुतेक पेंटिंग व शिल्प तिचा कमनीय देह समोर ठेवून साकारलेली असत. डायना, डेमॉक्रसी, स्पिरीट ऑफ मार्सेलीज्‌चे चौकाचौकांतील पुतळे तिच्या प्रमाणबद्ध बांध्याची आजही साक्ष आहेत. तिने ज्या स्टुडिओत पोज दिल्या त्यातल्या काही ठिकाणी तिच्याबद्दल रोमँटिक कथा ऐकायला मिळत. नैराश्याने ग्रासलेल्या कलाकारांना तिने सहानुभूतीच्या शब्दांनी धीर दिला होता. कित्येक कलाकारांना त्यांच्या पडत्या काळात तिने आधार दिला होता. तीनएक वर्षांपूर्वी तिने हे कॅफे चालू केले तेव्हा बऱ्याच कलाकारांनी तिच्यासाठी काहीतरी करण्याची इच्छा दर्शवली. एवढे जण पुढे आले की सगळ्यांकडून घेणार तरी काय. शेवटी तिच्या मित्रांनी एका भिंतीवर चित्रे रंगविली व खाली आपल्या सह्या ठोकल्या. एकदोघांनी तर तिला आपली ताम्बुरीन भेट म्हणून दिली. ती तिने एका भिंतीवर लटकविली.

(मोंमार्त्रमधील ल ताम्बुरीन या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या ह्या कॅफेच्या भिंतीवर लटकवलेली ताम्बुरीन पहायला पॅरीसला भेट देणारे पर्यटक आजही गर्दी करतात.)

हेन्री ओग्युस्तिनाकडे कुतूहलाने पाहत होता. ती गिऱ्हाईकांची मोठ्या आस्थेने विचारपूस करीत होती. मधेच एका दाढीवाल्या चित्रकाराच्या फिरक्या घ्यायची तिला लहर आली. त्याचे नुकतेच लग्न झालेले असावे. ती विचारत होती, “आता तुझं लग्न झालंय. तुझी आवडती रिसोते खायचं आता बंद कर. त्यात लसूण जास्त असते. बायको रात्री जवळ यायला देणार नाही. त्यापेक्षा ही पेपरोनी एकदा खाऊन बघ. तुझ्यासारख्या नवीन लग्न झालेल्यांसाठी खास बनवलीय. अंगात रक्त असे काही सळसळू लागेल की मग बघच बायको कशी खूश होईल ते.”

“ओऽह, बाम्बीनी.” तिने रॅचोकडे लक्ष जाताच त्याला हाक मारली. तिच्या गिऱ्हाईकांमधल्या सर्व विद्यार्थ्यांना ती नेहमी लाडाने बाम्बीनी म्हणून हाक मारायची. मग तो वयाने किंवा देहाने केवढा का मोठा असेना.

“तुला जे काही योग्य वाटेल ते आण. आम्हाला काहीही चालेल.” जेवण चालू असताना रॅचो गप्प होता. पण हेन्री मात्र खूप उत्तेजित झाला होता. ती जागा, तिथली गर्दी, तो गोंगाट, ओग्युस्तिना, ते जेवण, सगळ्यांवर तो अगदी बेहद्द खूश होता. त्याचे कौतुक भरले डोळे इकडे तिकडे भिरभिरत होते. कोपऱ्यातल्या एका टेबलावर बसलेला एक वयस्कर माणूस एका तरुणाशी तावातावाने काहीतरी बोलत होता.

“ते लांब पांढरी दाढीवाले गृहस्थ पाहिलेत का. त्यांचे नाव कमील पिस्सारो. ते इंप्रेशनिस्ट आहेत. आणि त्यांच्यासमोर जे बसलेयत त्याचं नाव आहे तेओ व्हॅन गॉग. बुलेव्हार मोंमार्त्रवरील एका कलावस्तू विकण्याच्या दुकानात ते काम करतात.”

हेन्रीच्या पुढ्यातली प्लेट अजून तशीच भरलेली आहे हे लक्षात येताच रॅचो म्हणाला, “काय विचार कसला चाललाय. तुम्हाला रिसोते आवडो वा न आवडो ते संपवल्याशिवाय ती ओग्युस्तिना काही तुम्हाला येथून बाहेर जाऊ देणार नाही.”

जेवण झाल्यावर ते दोघे रमतगमत रॅचोच्या स्टुडिओवर गेले. रॅचोने स्टुडिओत आल्याबरोबर खिडकी उघडली. समोरच स्मशानाचे दृश्य होते. जिकडे तिकडे क्रॉस, थडगी, अश्रूपात करीत विलाप करणाऱ्या देवदूतांचे पुतळे, अस्ताव्यस्त वाढलेली झाडे वगैरे गोष्टींची गच्च गर्दी होती.

“काय सुंदर दृश्य आहे नाही. तुम्हाला एक गंमत सांगतो. स्त्रियांवर या दृश्याचा अगदी विलक्षण परिणाम होतो. आधी जाम टरकतात पण नंतर अशा काही उत्तेजित होतात म्हणून सांगू. तुमचा विश्वास बसणार नाही. तो कोच पाहिलात. तिथे मुद्दामच ठेवलाय. तिथून खिडकीतलं दृश्य छान दिसतं. आलेल्या पोरीला घेऊन सरळ कोचावर बसायचं. समोरचं स्मशानाचं दृश्य दाखवलं की टरकून कुशीत शिरलीच म्हणून समजा. जरा थोपटल्यासारखं केलं की तिची मिठी अधिकच घट्ट होते. मग कोचावर आडवं व्हायला कितीसा वेळ.”

बोलता बोलता त्याने भिंतीवर लटकावलेले मेंडोलीन काढले व त्या काळी मोंमार्त्रमध्ये लोकप्रिय असलेले बॅलड गायला सुरुवात केली.

‘आह, क त्यु फे बीयाँ लामोर ... आह, दॅट यू डू गुड लव्ह.’

(व्हॅन गॉगची आणि ऑग्युस्तिनाची खास मैत्री होती. जेवणाचे बिल देण्यासाठी कित्येक वेळा व्हॅन गॉगच्या खिशात पैसे नसत. तेव्हा तो त्याच्या बदल्यात आपले एखादे पेंटींग देत असे. ऑग्युस्तिना ती पेंटींग मोठ्आ अभिमानाने आपल्या कॅफेमध्ये टांगून ठेवी. दुर्दैवाने तिच्या कॅपेचे दिवाळे वाजल्यावर देणेकरी ती सर्व पेंटींग घेऊन गेली. खालिल पेंटींगमध्ये ऑग्युस्तिना बीअर पित बसलेली दाखवला आहे. तिचा हा दुसरा ग्लास आहे हे खाली ठेवलेल्या दोन बशांवरून दिसून येते. या पेंटींगवर इंप्रेशनिस्ट शैलीचा प्रभाव दिसून येतो.)

(ऑग्युस्तिना सिटींग इन कॅफे तांबोरीन – व्हॅन गॉग – तैलरंग, कॅनव्हास, ५५.५x४६.५ सेमी. १८८७, व्हॅन गॉग म्युझियम, अमेस्टरडॅम)

मुलँ रूज - ९

नाताळच्या थोडे आधी प्रँस्तो आजारी पडला. त्याने काउंटेसला तो पॅरीस सोडून जात असल्याचे कळविले. जाताना हेन्रीचे नाव पोर्ट्रेट पेंटिंग शिकवणाऱ्या प्रोफेसर बॉन्नासारख्या एखाद्या नामांकित चित्रकाराच्या ॲतलिएमध्ये घालण्याची शिफारस केली.

आईने घरीच कोणाची तरी शिकवणी ठेवण्याचा आग्रह धरला. पण हेन्री ॲतलिएमध्ये जायला खूप उत्सुक होता. तेथील वातावरण. झालेच तर कोणाशीतरी मैत्री. हेन्री अगदी काकुळतीला येऊन विनवत होता. त्याच्या आवाजातल्या आर्जवाने आईच्या डोळ्यांत पाणी तरारले.

“बरं. एकदा तुमच्या मनासारखं होऊ दे. पण ॲतलिएमध्ये सांभाळून वागा. तरुण मुलं आपापला एक गट करून असतात. टर्म केव्हाच सुरू झालेली आहे. मधेच आलेल्या तुमच्यासारख्याला कोणी आपल्या गटात घेणार नाहीत. आणखी एक महत्वाची गोष्ट. तिथे येणारी मुलं अगदी खालच्या वर्गातली असतात. त्यांच्यात मिसळणं तुम्हाला शक्य होणार नाही. तुम्हाला कोणी समजून घेणारा भेटला तर ठीक. पण तशी शक्यता कमीच दिसतेय.”

“मला कल्पना आहे, तुम्हांला कशाची काळजी वाटतेय ती.” त्याचे गडद तपकिरी डोळे खिन्नतेने भरून आले. “मी करू तरी काय ममा? मी काही जन्मभर घरात लपून बसू शकत नाही.”                

बऱ्याच ऊहापोहानंतर हेन्री एकदाचा ॲतलिएमध्ये दाखल झाला. प्रोफेसर बॉन्ना हात पाठीमागे बांधून वर्गात येरझाऱ्या घालत होते. मधेच थांबून मुलांपुढील कॅनव्हासवर एक दृष्टिक्षेप टाकीत फिरत होते.

“पोर्ट्रेट पेंटिंग म्हणजे चित्रकलेतला सर्वोत्कृष्ट कलाप्रकार. फक्त आविष्काराच्या दृष्टीने नव्हे तर अर्थप्राप्तीचे एक साधन म्हणूनसुद्धा. पैसा काय तसा इतर कसलीही रंगरंगोटी करून कसाबसा मिळत असतो. पण पोर्ट्रेट पेंटिंग जर जमायला लागलं तर जरा सुस्थिर जीवन जगण्याची आशा धरायला हरकत नाही.”

“एक यशस्वी पोर्ट्रेट पेंटर होण्यासाठी काही प्राथमिक नियमांचे ज्ञान असणं आवश्यक आहे. एखाद्या मोठ्या कर्तृत्ववान पुरुषाचं चित्रण कसं करायचं. उदाहरणार्थ, तुमचा चित्रविषय एखादा सरदार, सेनापती, उद्योगपती नाहीतर एखादा राजकारणी असेल तर त्याला ताठ उभा, कपाळावर किंचित आठी, हाताची दोन बोटं वेस्टकोटमध्ये असाच दाखवला पाहिजे. नेपोलियनचं पोर्ट्रेट डोळ्यांसमोर आणा. याच्या उलट तुम्ही जर एखाद्या विचारवंताचं पोर्ट्रेट करत असाल उदाहरणार्थ, शास्त्रज्ञ, लेखक, कार्डिनल वगैरे तर त्याला बसलेला दाखवा. उजवा हात हुनवटीवर. चेहऱ्यावर जगाच्या चिंतेचे भाव.”

हेन्री एका कोपऱ्यातल्या स्टुलावर घाबरून अंग आक्रसून बसला होता. समोरच्या इझलवर थरथरत्या हाताने चित्र काढत होता. प्रोफेसरांनी आपले चित्र पाहिले तर ते काय म्हणतील, आपण काढलेले चित्र त्यांच्या पसंतीला उतरेल की ते आपली नेहमीसारखी चेष्टा करतील या विचाराने तो खूप अस्वस्थ झाला होता.

“विषय कोणताही असला तरी तंत्र मात्र तेच. तुमच्या फिगरचे चार भाग करा. प्राथमिक रेखाटन करून घ्या. ठळक छाया प्रदेश रॉ अँबरने दाखवा. रॉ अँबर. मी काय म्हणतोय इकडे लक्ष आहे ना.” अचानक त्यांचा आवाज चढला, “त्या इंप्रेशनिस्ट आणि इंडिपेंडन्सच्या पोरांना काय हवा तो रंग वापरू दे. जांभळा नाहीतर निळासुद्धा. आपण तिकडे मुळीच लक्ष द्यायचं नाही. माझ्याकडे असले थेर मुळीच चालणार नाहीत. इथे फक्त रॉ अँबरच. दुसऱ्या रंगाला चुकूनही हात लागता कामा नये. काय समजलात.”

फिरत फिरत तो हेन्रीकडे येऊन पोहचला. त्याच्या कॅनव्हासकडे डोळे किलकिले करून त्याने एकवार पाहिले. सगळ्या वर्गात टाचणी पडली तरी ऐकू येईल एवढी शांतता पसरली.

“काय गिरमिटलंयत हे राजेसाहेब. हे पोर्ट्रेट पेंटिंग चाललंय का मस्करी. रंग आणि कॅनव्हासचा नुसता नाश चालवला आहात आपण.” त्यांच्या या बोलण्याने सर्व वर्गात हास्याची एक लाट उसळली. त्याने त्याला अधिकच चेव आला. “तुम्हाला कल्पना नसेल इथे येणाऱ्या कित्येक मुलांना रंग आणि कॅनव्हास विकत घेण्यासाठी एक वेळ उपास काढावा लागतो. पण उद्या पोटाची खळगी भरता यावी म्हणून आज ते पोटाला चिमटा घेत असतात. तुमचं काय. तुम्हाला कशाचीही ददात नाहीये. तुम्ही येथे कशाला येता आहात. स्वतःच्या या कारागिरीकडे बघून तुम्हाला वाटतं का की कधी काळी तरी आपण चित्रकार होऊ म्हणून. उगाच कशाला कॅनव्हास, रंग वगैरे फुकट घालवताय. त्यापेक्षा एखाद्या गुणी गरिबाला द्या. त्याला त्यातून काही करायला जमलंच तर त्याच्या दोन घासांची सोय केल्याबद्दल तो तुम्हाला आयुष्यभर दुवा देईल.”

“तुम्हाला किती वेळा मी समजावून सांगितलंय. तुमच्यात कोणतेही कलागुण नाहीयेत. अगदी नावालासुद्धा. आपण चित्रकार बनू शकू अशी फक्त ऊर्मी आहे तुमच्या जवळ. अशा नुसत्या ऊर्मीचा काही उपयोग नसतो. त्यासाठी सौंदर्यदृष्टी असावी लागते. ती तुमच्याकडे औषधालासुद्धा नाही. तुम्हाला सगळीकडे दिसते ती फक्त कुरूपता. स्वतःवरून तुम्ही जगाची कल्पना करता. तुम्हाला चित्रकला येणे कालत्रयी शक्य नाही. आमच्यावर कृपा करा आणि आपल्या घरी स्वस्थ बसा. दुसरं काही काय वाट्टेल ते करा. पण कृपा करून चित्रकलेच्या वाटेला पुन्हा जाऊ नका. म्हणजे असले हे रंगांचे फरांटे बघण्याची पाळी आमच्यावर येणार नाही. मोठे उपकार होतील आमच्यावर.”

प्रोफेसरांनी टाळी वाजवून हॉलच्या मध्यभागी बसलेल्या मॉडेलचे लक्ष वेधून घेतले आणि पाच मिनिटांची सुट्टी जाहीर केली. इतका वेळ पुतळ्याप्रमाणे स्तब्ध बसलेल्या मॉडेलमध्ये टाळीचा आवाज ऐकताच जीव आला आणि तिने चटकन बाजूला पडलेली जुनी मळकट चादर उचलून आपल्या नग्न देहाभोवती गुंडाळून घेतली. काडीने दात कोरत पेपर वाचत ती तेथेच बसून राहिली. सर्वांनी आपापले ब्रश पॅलेटवर ठेवून दिले. तरी हेन्रीचे पेंटिंग चालूच होते. त्याचे डोळे पाण्याने डबडबले होते. आठवड्यातून एकदा तरी त्याला अशी चेष्टा ऐकून घ्यावी लागे. आईचे म्हणणे बरोबर होते. वर्गातील इतर मुलांनी त्याला खड्यासारखा दूर ठेवला होता. त्यांच्या दृष्टीने तो एक श्रीमंत, खुशालचेंडू, आईचा लाडावलेला एकुलता एक लेक. वेळ घालवायला म्हणून ॲतलिएमध्ये नाव घातलेला. त्यात हेन्रीचे शारीरिक व्यंग. उपेक्षा आणि कुचेष्टा अशीच चालू राहिली तर आई म्हणत होती तशी सरळ मास्टर्स डिग्री करावी हे उत्तम.

मुलँ रूज - ८

पहिल्या दिवसापासूनच त्या मूक-बधिर चित्रकाराचे आणि सतरा वर्षांच्या हेन्रीचे चांगले सूत जमले. एकमेकांच्या मनातले ओळखायला खाणाखुणांच्या भाषेची कधीच अडचण भासली नाही. प्रँस्तो काही स्वतः फारसा मोठ्या दर्जाचा चित्रकार नव्हता. पण आपल्या विद्यार्थ्याला लाभलेली असामान्य प्रतिभेची देणगी त्याच्या लवकरच लक्षात आली आणि तो अचंबित झाला. चित्रकलेचे कोणतीही शिक्षण न घेतलेल्या या लहान मुलाला इंम्प्रेशनिझमसारख्या चित्रकलेतील नव्या प्रवाहाबद्दल काहीही माहिती असण्याची शक्यता नव्हती. तरीही त्याची चित्रशैली आणि इंप्रेशनीझम यात असलेलं साम्य लपून रहात नव्हते. सरळ जोरकस रेखाटन, रंगांची निवड, स्वतंत्र स्वयंभू शैली. छे. हे चलणार नाही. ही शैली ग्राहकांच्या पसंतीला उतरली नसती. चमकदार थेट रंगांपेक्षा गडद करड्या रंगात, नजाकतदार शैलीत, बारीकसारीक कलाकुसरीने नटलेल्या आणि रंग घोटून गुळगुळीत केलेल्या पेंटिंग्जवर लोकांच्या उड्या पडत. तो स्वतः तशीच चित्रे रंगवायचा. त्याच्या स्वतःच्या स्वार्थासाठी त्याला या मुलाची स्वतंत्र शैली दडपणे, त्यात सुधारणा करणे भाग होते. सुरुवात रंगांपासून. मुळात रंग फारसे वापरायचेच नाहीत. अगदी वापरलाच तर फक्त एकच रंग पॅलेटवर घ्यायचा. काळा.

एके दिवशी सकाळी चौखूर दौडणाऱ्या घोड्याचा प्लॅस्टरमधला पुतळा हेन्रीला आपल्या टेबलावर ठेवलेला आढळला. बाजूला भरपूर इन्ग्रेस पेपर व टोक केलेल्या चारकोल स्टिक्स. त्याने इझलवर कागद लावला व भराभर स्केच पुरे केले आणि मास्तरांना दाखविले. मास्तर चेहऱ्यावरची सुरकुतीसुद्धा न हलवता शांतपणे आपल्या जागेवरून उठले व घोड्याचा कोन काही अंशाने बदलला. आणखी एक स्केच. दुपारपर्यंत तब्बल सत्तावीस स्केचेस पूर्ण झाली. दुसऱ्या दिवशी नवा पुतळा व कोऱ्या कागदांचा नवा गठ्ठा. हेन्रीच्या मनात पोर्ट्रेट शिकायचे होते. पण इथे फक्त रोज घोड्यांची स्केचेस काढणे चालू होते. तो लवकरच कंटाळला. त्यात भर म्हणजे नुसते रेखाटन करायचे. रंगवायचे नाही. तरी तो नेटाने स्टुडिओत जाई. एके दिवशी सकाळी टेबलावर नवी रंगपेटी ठेवलेली होती. समोर इझलवर कोरा कॅनव्हास लावलेला होता. आज आपल्याला रंगवायला मिळणार या कल्पनेने तो अगदी हुरळून गेला. घाईघाईत त्याने ट्युबमधील रंग पॅलेटवर पिळायला सुरुवात केली. ते रंग पाहून त्याला थोडे विचित्र वाटू लागले. त्याला पिवळा रंग कुठे मिळेना. हिरवा, निळा आणि भडक लालसुद्धा.

“मस्य प्रँस्तो!” तो आश्चर्याने उद्‌गारला. त्याने भराभर ट्युबवरील रंगांची नावं वाचायला सुरुवात केली. टोबॅको ब्राउन, ममी ब्राउन, महॉगनी रेड, बर्न्ट अंबर, रॉ सायना, ऑकर, टेर व्हर्ट आणि ब्लॅक. आयव्हरी ब्लॅक, लॅम्प ब्लॅक, चारकोल ब्लॅक. एखादे कोळशाचे अख्खे इंजिन रंगवायला पुरून उरेल एवढा ब्लॅक.

“मस्य. नुसत्या ममी ब्राउन आणि लॅम्प ब्लॅकमध्ये कसे काय रंगवायचे हो. मला सगळे रंग हवे आहेत.” प्रँस्तो बहिरा आणि मुका आहे हे तो क्षणभर विसरूनच गेला.

थोड्या वेळाने एक कागदाचे चिटोरे त्याच्यासमोर आले.

‘ब्राइट कलर्स फसवे असतात. ते फार जपून वापरावे लागतात. रेब्रांद गडद रंगांमधूनच प्रकाश दाखवीत असे. आदर्श ठेवायचा तर त्याचा ठेव. उगाच त्या इंप्रेशनिस्ट लोकांच्या नादी लागू नका.’

‘पण मी काही रेम्ब्रांद नाहीय.’ हेन्री स्वतःशीच पुटपुटला. एक क्षणभर विचार करून चिठीच्या उलट्या बाजूवर त्याने लिहिले, ‘मला लोकांनी रेब्रांद म्हणून ओळखायला नकोय. त्याचा जमाना केव्हाच गेलाय.’

एक मोठा उसासा टाकून प्रँस्तो आपल्या इझलकडे गेला आणि इकडे हेन्रीने तोंड वाकडे करीत व्हॅन डाइक पॅलेटवर पिळला. कधी नव्हे ती रंगवायची संधी मिळतेय तर रंगवून घ्या. मग समोर ममी ब्राउन, व्हॅन डाइक, टेर व्हर्ट का असेनात. थोडासा पिवळा रंग जर वापरावासा वाटला तर अगोदर झालेले काम दाखवून प्रँस्तोकडून तोंड वेंगाडत मागून घ्यावा लागे. मग अगदी मिळालाच तर एखादा ठिपका क्रोम यलो मिळायचा.

‘पिवळा रंग हा एकदम खतरनाक आहे. त्याचा वापर खूप जपून करावा. ऑर्केस्ट्रामधल्या सिंबलसारखा.’ इति प्रँस्तोची चिठी.

(प्रँस्तोने कागदावर केलेले रेखाटन - काउंट आल्फान्सो, हेन्री, प्रँस्तो)