Saturday, February 17, 2018

मून अँड सिक्सपेन्स – ५८


ताहितीतून जायची माझी वेळ आली. बेटावरच्या प्रथेप्रमाणे ज्या व्यक्तिंशी माझा परिचय झाला होता आणि संबंध आला होता त्या सर्वांनी मला काहीना काही तरी अहेर केला. नारळाच्या झावळ्यांनी विणलेल्या टोपल्या, गवती चटया, शोभेचे पंखे. तिअरने मला तीन मोती आणि स्वत:च्या गुबगुबीत हातांनी केलेला पेरूचा गोड मुरांबा दिला होता. वेलिंग्टनहून सॅन फ्रॅन्सिस्कोला टपाल घेऊन जाणाऱ्या बोटीचा ताहितील चोवीस तासांचा मुक्काम आटोपल्यावर परत जाताना भोंगा वाजवला. तिअरने मला तिच्या भरदार छातीशी घट्ट मिठी मारली आणि तिचे लालचुटुक ओठ माझ्या ओठांवर टेकले. तिच्या डोळ्यात पाणी तरळलं. आमची बोट लगून मधून बाहेर पडली. खडकांच्या रांगांमधून मोठ्या कौशल्याने सुकाणू हाकत खुल्या समुद्रात आली आणि मला दाटून आलं. वातावरणात अजूनही जमिनीवरचा सुखद सुगंध दरवळत होता. ताहिती खूप दूर आहे. मला कधीही परत यायला मिळणार नाही याची मला खात्री होती. माझ्या आयुष्यातील एक प्रकरण संपलं आणि मला अटळ मृत्यु जवळ आल्यासारखं वाटलं.
मी एका महिन्यात लंडनला पोचलो. माझी निकडीची कामं आटोपली. मिसेस स्ट्रिकलँडला तिच्या नवऱ्याच्या आयुष्यातील शेवटच्या वर्षांची माहिती जाणून घेण्यात रस असेल असं मला वाटलं. म्हणून मी तिला पत्र लिहीलं. युद्धापूर्वी बऱ्याच वर्षात आमची भेट झाली नव्हती म्हणून टेलीफोनच्या डिरेक्टरीतून मी तिचा पत्ता मिळवला. तिने भेटीची वेळ दिली. मी कॅम्पडेन हिलवरच्या तिच्या छोट्या घराचा पत्ता शोधून काढला. ती आता साठ वर्षांची झाली होती, पण तिचं वय दिसून येत नव्हतं. कोणालाही ती फार तर पन्नास एक वर्षांची वाटली असती. तिचा चेहेरा लहान होता, त्यावर फारशा सुरकुत्या नव्हत्या. अशा चेहेऱ्याच्या माणसांचं वय दिसून येत नाही. त्यामुळे ती तरूण असताना खूप सुंदर असावी असं वाटायचं. तिचे फारसे न पिकलेले केस तिने व्यवस्थित विंचरले होते. तिने घातलेला काळा गाऊन आधुनिक फॅशनचा होता. तिची बहीण मिसेस मॅक-अँड्र्यु तिच्या नवऱ्यापेक्षा दोन वर्ष जास्त जगली होती आणि त्यानंतर तिने तिचा पैसा मिसेस स्ट्रिकलँडच्या नावे केला होता ते ऐकल्याचं मला आठवलं. तिच्या घराची सजावट आणि दरवाजा उघडणाऱ्या शिडशिडीत नोकराणीला बघून तिचं एकंदरीत बरं चालंल असावं असं दिसत होतं.
नोकराणीने मला बैठकीच्या खोलीत नेलं तेव्हा तेथे एक पाहुणा अगोदरच बसला होता. तो कोण आहे हे मला कळलं तेव्हा मला त्याच वेळी बोलावण्यात तिचा काही तरी हेतू असला पाहिजे याचा सुगावा लागला. तेथे आलेल्या अमेरीकन पाहुण्याचं नाव व्हॅन ब्युश्च टेलर असं होतं. मिसेस स्ट्रिकलँडने हसत हसत त्याची माहिती मला दिली.
‘‘आम्ही इंग्लीश लोक अगदी बावळट असतो. मला माफ करा हं, मला तुमच्याबद्दल यांना थोडं सांगायचं आहे.’’ असं बोलून ती माझ्याकडे वळली. ‘‘मि.व्हॅन ब्युश्च टेलर हे एक मोठे अमेरीकन समीक्षक आहेत. यांनी लिहीलेली पुस्तकं आपण जो पर्यंत वाचत नाही तो पर्यंत आपल्या शिक्षणाला काही अर्थ नाही. यांना चार्लींवर काही तरी लिहायचं आहे. त्यासाठी ते माझी मदत मागायला आले आहेत.’’
मिस्टर व्हॅन ब्युश्च टेलर हा एक बारीक चणीचा, हडकुळा आणि टकल्या माणूस होता. त्याच्या निस्तेज चेहेऱ्यावर सुरकुत्या होत्या. त्याच्या मोठ्या डोक्यापुढे त्याचा चेहेरा लहान दिसत होता. तो शांत आणि अतिशय नम्र होता. त्याच्या बोलण्यात न्यु इंग्लंडची झाक होती. त्याच्या आविर्भावावरून तो अगदी शांत प्रवृत्तीचा असावा असं दिसत होतं. हा का बरे स्ट्रिकलँडवर लिहीण्याच्या फंदात पडला असावा असा मला प्रश्न पडला. तिने ज्या हळूवारपणे तिच्या नवऱ्याचा उल्लेख केला होता त्याने माझं कुतुहल चाळवलं. त्या दोघांचं बोलणं चालू असताना आम्ही ज्या बैठकीच्या खोलीत बसलो होतो त्या वरून मी एक नजर फिरवली. काळाप्रमाणे मिसेस स्ट्रिकलँड बदलली होती. अ‍ॅशले गार्डनमधल्या तिच्या घराच्या सजावटीत वापरलेला मॉरीस वॉल-पेपर येथे नव्हता, क्रेटनचे फुलाफुलांचे पडदे गायब झाले होते, भिंतीवर फ्रेम करून लावलेले अरुंडेल प्रिंट नव्हते. त्या ऐवजी तिच्या घराच्या भिंतींना छानपैकी रंग लावलेला होता. तिने घराला लावलेल्या रंगाची छटा प्रचलित व्हायला प्रशांत महासागराच्या दक्षिणेला असलेल्या हजारो मैलावरील एका लहानशा बेटावरचा एक चित्रकार कारणीभूत झाला होता याची तिला कल्पना होती का असा मला प्रश्न पडला. पण त्या प्रश्नाचं उत्तर तिने स्वत:च दिलं.
‘‘काय सुंदर उशा आहेत या,’’ मि.व्हॅन ब्युश्च टेलर म्हणाला.
‘‘तुम्हाला आवडल्या का?’’ ती हसत म्हणाली. ‘‘बाक्स्ट या रशियन डिझाईनरच्या आहेत.’’
आणखी एक गोष्ट होती. बर्लिनच्या एका चित्रविक्रेत्याने छापलेले स्ट्रिकलँडच्या चित्रांचे फ्रेम केलेले प्रिंट भिंतीवर लावलेले होते.
‘‘तुम्ही त्या चित्रांकडे बघत आहात का,’’ माझ्या नजरेकडे बघत ती म्हणाली. ‘‘अर्थात मूळ चित्रं काही मला परवडण्यासारखी नाहीत. कमीत कमी प्रिंट तरी आहेत. प्रकाशकांनी आपण होऊन मला पाठवून दिले. आता त्यावरच मी समाधान मानायचं ठरवलं आहे.’’
‘‘घरात असे प्रिंट फ्रेम करून लावल्यावर किती बरं वाटतं.’’ मि.व्हॅन ब्युश्च टेलर म्हणाला.
‘‘मुळात ते किती सुंदर आहेत.’’
‘‘माझ्या मते शोभादायकता हे कलेच्या महानतेचं प्रमुख लक्षण आहे.’’ मि.व्हॅन ब्युश्च टेलर म्हणाला.
भिंतीवरच्या चित्रात एक नग्न स्त्री मांडीवरच्या मुलाला दुध पाजत होती, त्यांच्या बाजूला गुडघे टेकून असलेल्या मुलगी तिच्या हातालं फुल दुसऱ्या एका मुलाला दाखवत होती. एक सुरकुत्या पडलेली जख्खड म्हातारी त्यांच्याकडे बघत होती. स्ट्रिकलँडने कुटुंबव्यवस्थेचे पावित्र्य त्याच्या दृष्टीतून त्यात दाखवलं होतं. ते चित्र काढण्यासाठी त्याने तारावाओमधल्या आपल्या घराचा उपयोग केला असावा. ती स्त्री आणि मूल म्हणजे आटा आणि त्याचा मोठा मुलगा. मिसेस स्ट्रिकलँडला हे कितपत माहित असेल असा प्रश्न मला पडला.
संभाषण पुढे चालू राहिलं. मिस्टर व्हॅन ब्युश्च टेलरने अडचणीचे वाटतील असे विषय ज्या खुबीने टाळले त्याला तोड नव्हती. एकही असत्य शब्द न बोलता मिसेस स्ट्रिकलँड आडवळणाने तिचे आणि नवऱ्याचे संबंध कसे चांगले होते हे ज्या कौशल्याने सुचवत होती त्याला दाद दिलीच पाहिजे. सरते शेवटी मिस्टर व्हॅन ब्युश्च टेलर जायला उठला. यजमानीण बार्इंशी आदराने वाकून त्याने हस्तांदोलन केलं. औपचारीकतेचं काटेकोर पालन करत त्याने आभार मानले आणि तो निघून गेला.
‘‘तुम्हाला त्याचा कंटाळा तर आला नाही ना,’’ दरवाजा बंद झाल्यावर तिनं विचारलं. ‘‘कधी कधी याचा खूप त्रास होतो, पण काय करणार, चार्ली विषयी जेवढी माहिती मला देता येईल ती देणं मला भाग आहे. एका प्रतिभावान कलाकाराची पत्नी म्हणून ते माझं कर्तव्यच आहे.’’
तिने माझ्याकडे प्रेमाने पाहिलं. वीस वर्षांपूर्वी तिचे डोळे जेवढे सुंदर आणि प्रेमळ होते तेवढेच आजही होते. ती मला मूर्ख तर बनवत नसावी असा मला संशय आला.
‘‘तुम्ही तुमचा व्यवसाय बंद केला असेलच, नाही का.’’ मी विचारलं.
‘‘केव्हाच,’’ तिने एका क्षणात उडवून लावलं. ‘‘तो व्यवसाय मी वेळ घालवायचा एक छंद म्हणून करत होते. माझ्या मुलांनी सांगितलं की तू स्वत:ला उगाच खूप त्रास करून घेत आहेस. त्यांनी मला तो व्यवसाय विकून टाकायला सांगितलं.’’
संसार चालवण्यासाठी आपण कधीतरी कष्ट उपसले होते ही तिला कमीपणा आणणारी गोष्ट ती पूर्णपणे विसरून गेली होती. उच्चकुलीन स्त्रीने दुसऱ्याच्या कमाईवर जगणं यातच तिची इज्जत असते असं तिला मनापासून वाटत होतं.
‘‘आता मुलं आली आहेत,’’ ती म्हणाली. ‘‘त्यांच्या वडिलांच्या आठवणी त्यांना तुमच्या तोंडून ऐकायला फार आवडेल. रॉबर्ट तुम्हाला आठवतो ना? मिलीटरी क्रॉससाठी त्याच्या नावाची शिफारस झाली आहे हे सांगायला मला किती बरं वाटतंय.’’
ती दरवाजात गेली आणि तिने त्यांना बोलावलं. खाकी वर्दीतील एक उंच, देखणा, रूबाबदार तरूण आत आला. त्याचे कपडे अगदी कडक इस्त्रीचे असले तरी त्याचे डोळे लहानपणी होते तसे निर्मळ होते. त्याच्या मागोमाग त्याची बहिण आली. तिच्या आईची आणि माझी ओळख झाली तेव्हा ती ज्या वयाची होती तेवढ्याच वयाची ती असावी. ती दिसायलाही तिच्या सारखीच होती.
‘‘मला वाटतं तुम्हाला फारसं आठवत नसेल,’’ मिसेस स्ट्रिकलँड अभिमानाने म्हणाली. ‘‘माझी मुलगी आता मिसेस रोनाल्डसन आहे. तिचा नवरा गनर्समध्ये मेजर आहे.’’
‘‘त्यांना शिपाईगिरी एवढी आवडते की ते पक्के शिपाईगडी होण्याच्या मार्गावर आहेत. म्हणूनच ते आतापर्यंत फक्त मेजरच राहिले.’’ मिसेस रोनाल्डसन आनंदाने म्हणाली.
ती सैन्याधिकाऱ्याशीच लग्न करेल अशी मला केव्हापासून अटकळ होती. तसं होणं अटळ होतं. अधिकाऱ्याच्या पत्नीत असावे लागतात ते सर्व गुण तिच्यामध्ये होते. ती मनमिळाऊ, चारचौघात वावरणारी होती. पण आपण इतरांसारखे नाही हे ती लपवू शकत नसे. रॉबर्ट आनंदी आणि खेळकर होता.
‘‘तुम्ही आलात तेव्हा मी नशीबाने लंडनमध्ये आहे. मला फक्त तीन दिवसांची रजा मिळाली आहे.’’ तो म्हणाला.
‘‘तो परत रूजू व्हायला तळमळत आहे,’’ त्याची आई म्हणाली.
‘‘मला कबूल करायला हरकत नाही. आघाडीवर माझा वेळ मजेत जातो. माझे भरपूर दोस्त आहेत. तेथलं जीवन अगदी उत्कृष्ट असतं. अर्थात युद्ध आणि तशा गोष्टी म्हटल्या की त्या केव्हाही भयंकरच असतात. पण त्यात माणूस तावून सुखालून निघतो आणि त्याच्यातील सर्वोच्च गुण बाहेर येतात हे नाकरण्यात अर्थ नाही.’’
त्यानंतर चार्ल्स स्ट्रिकलँडची जी माहिती मला ताहितीत कळली होती ती सर्व माहिती मी त्यांना सांगितली. आटा आणि तिच्या मुलांबद्दल त्यांना सांगण्यची आवश्यकता आहे असं मला वाटलं नाही. पण बाकी सगळं जितक्या अचूकपणे मला सांगता आलं तितकं मी सांगितलं. त्याच्या शोचनीय मृत्युबद्दल सांगून झाल्यानंतर मी थांबलो. एक दोन मिनीटं आम्ही शांत होतो. नंतर रॉबर्ट स्ट्रिकलँडने काडी ओढून सिगारेट शिलगावली.
‘‘दैवगती किती विचित्र असते. देवाघरच्या न्यायाला उशीर होतो पण जेव्हा न्याय मिळतो तेव्हा हिशेब पूर्णपणे चुकता होतो.’’
हे अवतरण पवित्र बायबल मधलं असावं या समजाने मिसेस स्ट्रिकलँड आणि मिसेस रोनाल्डसन या मायलेकींची नजर जमिनीवर खिळली होती. रॉबर्ट स्ट्रिकलँडचाही तसा समज नसेलच याची मला खात्री नव्हती. मला स्ट्रिकलँडला आटापासून झालेल्या मुलाची त्यावेळी का आठवण झाली ते सांगता येणार नाही. तो एक सळसळत्या उत्साहाचा आनंदी तरूण आहे असं मला ताहितीत समजलं होत. तो ज्या जहाजावर नोकरी करत होता त्याच्या डेकवर तो फक्त डुंगरी-अर्धी विजार घालून उभा आहे असं चित्र मी मनातल्या मनात रंगवलं. रात्रीच्या वेळी जहाज मंद वाऱ्यावर संथपणे मार्गक्रमण करत असताना खलाशी वरच्या डेकवर गोळा झालेले आहेत. कॅप्टन पाईप ओढत आरामखुर्चीत पहुडला आहे. त्या वेळी कॉन्सर्टिनाच्या खरखर करणाऱ्या संगीताच्या तालावर तो मुलगा स्वत:ला पूर्णपणे झोकून देऊन मुक्तपणे नृत्य करत आहे. डोक्यावरच्या काळ्याशार आकाशात तुरळक तारे लुकलुकत आहेत, सभोवती प्रशांत महासागराचा अथांग विस्तार पसरला आहे.
बायबल मधलं एक अवतरण माझ्या ओठांवर आलं पण मी स्वत:ला आवरलं. कारण माझ्यासारख्या पामराने धर्मगुरूंच्या राखीव कुरणात प्रवेश केला असता तर त्यांना ती इश्वरनिंदा झाल्यासारखं वाटलं असतं. माझे हेन्री काका गेले सत्तावीस वर्ष व्हिस्टेबलचे पाद्री आहेत. ते म्हणायचे की सैतान देखील त्याचा फायदा होणार असेल तर बायबलमधील अवतरण द्यायला कमी करणार नाही. ज्या काळी एतद्देशीय माणसं पैशाला पासरी मिळत असत ते दिवस अजून त्यांच्या लक्षात आहेत.

Paul Gauguin
BIRTH 7 Jun 1848 Paris, City of Paris, Île-de-France, France
DEATH 8 May 1903 Atuona, Marquesas Islands, French Polynesia
BURIAL  Atuona Cemetery  Atuona, Marquesas Islands, French Polynesia

Notes: Three plaster casts of the Oviri figure were made, of which one now belongs to the Musée départemental du Prieuré in Saint-Germaine-en-Laye. This was used to make a series of bronze casts, one of which was placed on Gauguin's grave in Atuona.



6 comments:

  1. No one is good; no one is evil; everyone is both, in the same way and in different ways. …
    It is so small a thing, the life of a man, and yet there is time to do great things, fragments of the common task.
    — Paul Gauguin, Intimate Journals, 1903

    ReplyDelete
  2. एका चांगल्या कादम्बरीचा उत्कृष्ट अनुवाद केल्याबद्दल मन:पूर्वक अभिनंदन..तुझ्या हातून सतत असे लेखनकार्य होत राहो ही सदिच्छा!💐

    ReplyDelete
    Replies
    1. धन्यवाद, औपचारिक असले तरीही. तुझ्यासारख्या मित्रांच्या प्रतिक्रियेमुळे मजा आली. मलाही माझ्या कामाकडे तात्काळ बघता आले. 1960 साली कादंबऱ्या मासिकांतून क्रमश: प्रसिद्ध व्हायच्या त्या जमान्याची आठवण झाली. अर्थात मूळ कादंबरीसुध्दा त्याच तंत्राने लिहीली होती हे ही तितकेच खरे.

      Delete
    2. Jayant. Atishay vegalya asha charitratmak kadambaricha sundar anuvad. Abhinandan. Vishayachya nivadibaddal kiti koutuk karu tevhade thodech. Eka manaswi pratibhavantacha ha parichay agdi touching ahe.

      Delete
    3. संभाजोशींना त्यांची प्रतिक्रिया ब्लॉगवर पोस्ट करायला सांग.

      Delete