मुलँ रूज - ७

मोंमार्त्र

“आय ॲम प्राउड ऑफ यू हेन्री.”

“खरंच ममा?”

“येस रिरी. मला वाटलं नव्हतं तुम्ही इतक्या लवकर ग्रॅज्युएट व्हाल म्हणून.” आई त्याचा हात धरून फायरप्लेसकडे नेत म्हणाली.

“म्हणूनच मी इतका जोरात अभ्यास करत होतो.”

पॅरीसला येताच हेन्रीने धडाक्याने अभ्यास करीत शाळेची शेवटच्या वर्षाची परीक्षा दिली. त्याचा आज निकाल लागला होता.

“पुढे मास्टर्स डिग्री करा. अभ्यासही होईल आणि वेळही चांगला जाईल.”

अभ्यासात गाडून घेतल्याने गेल्या दीड-दोन वर्षांचा काळ कसा भुर्रकन उडून गेला ते हेन्रीला कळलेच नाही. वेळ जायला पुस्तके आणि अभ्यास हेच एक साधन होते हे खरेच. शाळेतल्या सगळ्या जुन्या सवंगड्यांच्या मैत्रीत एवढ्या वर्षांच्या खंडानंतर अंतर पडले होते. त्यातच मॉरीस पॅरीस सोडून गेला होता. त्याच्या प्रकृतीमुळे त्याला इकडेतिकडे हिंडणे शक्य नव्हते. आता चाकांच्या खुर्चीची तशी गरज भासत नव्हती. काठीच्या आधाराने चालायला जमत असे, पण ते अगदी जेवढ्यास तेवढे. याहून जास्त प्रगती करता येणे आपल्याला शक्य नाही, हे त्याला मनोमन उमगले होते.

“तुम्ही म्हणता ते खरं आहे, पण आता बस झाला अभ्यास. नुसती पुस्तकं वाचत बसायला कंटाळा येतो.”

“मग काही लेखन वगैरे तरी करून बघा.”

“बघू या. काय करायचं ते अजून मी काही नीट ठरवलं नाही.”

“हेन्री. तुम्ही तुमच्या प्रार्थना वगैरे नीट म्हणता की नाही.”

थोडा वेळ निःशब्द शांतता पसरली. हेन्रीची जीवनावर आसक्ती होती, प्रेमासाठी तो आसुसलेला होता. त्याचे जीवन उमलू लागण्यापूर्वीच कोवळ्या वयात त्याच्यावर दुर्दैवाचा आघात झाला होता. ह्याचा पुढील आयुष्यात त्याच्यावर किती घोर परिणाम होणार आहे याची कल्पना त्याला अनुभवाचे टक्के-टोणपे खाल्ल्याशिवाय येणार नव्हती.

“नाही,” हेन्री मान खाली घालून फायरप्लेसमधल्या विस्तवाकडे पाहत म्हणाला. “आपण नीसमध्ये असताना मी एकदा प्रार्थना केली होती ती शेवटची. त्या दिवशी तुम्हाला रडताना पाहिलं आणि देवावरचा माझा विश्वासच उडाला. देव असता तर निष्पाप लोकांच्या वाट्याला दुःख आलं नसतं आणि पापी लोक सुखात लोळताना दिसले नसते.”

“ममा प्लीज मला समजून घ्या,” मान वर करत तो म्हणाला. “ज्याच्यापाशी दया, क्षमा, शांती यांना स्थान नाही, अशा देवाची प्रार्थना करणं मला जमणार नाही.”

तिने हेन्रीकडे मोठ्या करुणेने पाहिले. तो पांगळा, बुटका, कुरूप व एकाकी होता. त्याचे शैशव अजून संपले नव्हते. रंगीबेरंगी गुलाबी स्वप्ने पाहण्याच्या त्या वयात वास्तवाची कल्पना येणे कठीण होते. पुढचा प्रवास खडतर होता. देवावरच्या श्रद्धेलाच तडा गेल्याने एरवी प्रार्थनेच्या रूपाने जो दिलासा त्याला मिळाला असता तोसुद्धा आता त्याला मिळणार नव्हता.

“ठीक आहे,” मोठा उसासा सोडीत आई निर्जीव आवाजात म्हणाली. “देव दयाळू असतो यावर विश्वास ठेवणं कठीण असतं हे खरंय, पण विश्वास न ठेवता जगणं त्याहून कठीण असतं हे लक्षात घे.”

शेकोटीतल्या विस्तवाचा जाळ जास्त झाला होता. तिने आपली खुर्ची थोडी मागे ओढली आणि हेन्रीची खुर्ची मागे ओढायला म्हणून ती उठून त्याच्या खुर्चीमागे गेली.

“ममा. मी चित्रकार व्हायचं ठरवलंय.”

“चित्रकार!” तिच्या तोंडातून आश्चर्योद्‌गार बाहेर पडला.

त्या काळी चित्रकार हा काही फारसा सन्माननीय पेशा समजला जात नसे. हाताच्या बोटावर मोजता येतील असे काही सन्माननीय अपवाद सोडले तर बहुतेक चित्रकारांची जीवनपद्धती खा-प्या, मौज करा अशी बोहेमियन शैलीची असे. शहराच्या बाहेर वसलेल्या मोंमार्त्रर्र् येथे ते राहत. नग्न स्त्रियांची पेंटिंग, विवाहबाह्य संबंध, दिवसभर दारू ढोसत कॅफेत बसून चकाट्या पिटणे अशा प्रच्छन्न आयुष्यक्रमामुळे कोणीही सभ्य प्रतिष्ठित मंडळी त्यांच्या वाटेस जात नसत. त्यांच्याशी कोणीही फारसे संबंध ठेवत नसे. त्या काळी लेखक, कवी, संगीतकार, नट व चित्रकार अशा कलाकार मंडळींची समाजातील उच्चभ्रू वर्गांत गणना होत नसे. सभ्य नागर लोक या व्यवसायांपासून दोन हात दूरच राहत. एक वेळ एखाद्या दुकानदाराच्या मुलाने चित्रकार होण्याची इच्छा बाळगली असती तर ते चालले असते पण एका घरंदाज उमरावाच्या मुलाने, त्यात तुलूझ लोत्रेकांच्या एकुलत्या एका वंशजाने. छे. कदापि शक्य नाही.

“हेन्री, चित्रकार म्हणजे...”

“मला कल्पना आहे तुम्ही काय म्हणणार आहात त्याची,” हेन्री तिला अडवत म्हणाला, “पण मी करू तरी काय? तुम्हाला माहितीय, मला चित्रकला बऱ्यापैकी जमते. त्यात माझं मनही रमतं. तुम्हाला आठवतंय, शॅतोमध्ये असताना मी काढलेली चित्रं व पोर्ट्रेट्स. आपण त्या मस्य प्रँस्तोंची शिकवणी ठेवू या. ते म्हातारेसे बहिरे-मुके चित्रकार. त्यांनी मला त्यांची वही दिली होती.”

खिडकीतून शरद ऋतूतील काळ्याभोर आकाशात चांदणे चमचमताना दिसत होते. नुसती शिकवणी ठेवल्याने फारसे काही बिघडत नाही. तिने मोठ्या कष्टाने परवानगी दिली.

(कॉम्ते अल्फान्सो द तुलूझ द फाल्कनर – हेन्री तुलूझ लोत्रेक – तैलरंग – लाकडी पृष्ठभाग २३.४x१४ से.मी., १८८१. तुलूझ लोत्रेक म्युझियम, आल्बी)

(वरील पोर्ट्रेट लोत्रेकने वयाच्या केवळ सतराव्या वर्षी केलेले आहे. त्याच्या वडिलांचा स्कॉट वेषातील एक फोटो उपलब्ध आहे. या पेंटींगसाठी कदाचित त्याने त्या फोटोचा आधार घेतला असावा. फोटोत डावीकडे बघत असलेल्या वडिलांचे उजवीकडे बघत शिकारीवर बघत शिकारीवर निघालेल्या घोडेस्वारात रूपांतर करताना लोत्रेकने विलक्षण कौशल्या दाखवलं आहे. पोर्टेट घोडेस्वाराचे असल्याने चित्रचौकट खूपच लांबट घ्यावी लागली आहे. घोडेस्वाराची दौड हळूवार फटकाऱ्यात अलगद पकडल्यामुळे चित्राला जिवंतपणा आला आहे. रेखाटनात अचूकता यावी म्हणून आर्टस्कूलमध्ये सुरवातीला मॉडेलवरून स्थिरचित्रणा करण्यावर भर दिला जातो. पण लोत्रेकने मात्र अगदी लहान वयातच निसर्गातील गतिमान दृष्यांची निवड करत असे. गडद छटांत केलेल्या झटपट रंगकामातून त्याच्यावरील सुरवातीचा दलाक्रवाचा प्रभाव दिसून येतो.)